LYS Coğrafya - Ekosistem, Biyomlar, Madde Döngüleri, Doğal Afetler ve Bölge Kavramı

- BİYOMLAR –

Belli iklim ve yer şekli koşullarına bağlı olarak ortaya çıkmış bitki ve’de hayvan topluluklarına biyom adı verilir. Kara Biyomları ve Su Biyomları olmak üzere iki ana guruba ayrılırlar.

KARA BİYOMLARI                           BİTKİ ÖRTÜSÜ                 HAYVAN TÜRLERİ     

-Ekvatoral ormanlar biyomu           Yayvan yapraklı                Jaguar, maymun,
 (En zengin biyomdur)                    bambu, palmiye,               kaplan, kuş,

                                                     muz gibi ağaçlar               sürüngenler ve böcekler


-Savan Biyomu                               Yüksek boylu                    Zebra, sırtlan, aslan,
                                                     otlar ve tek tük                kuşlar, sürüngenler,
                                                     ağaçlar                            leopar, çita, fil,
                                                                                            zürafa, ceylan, böcekler,
                                                                                            yabani köpek


-Çöl Biyomu                                  Kaktüsler ve                      Sürüngen, kuş, deve            
 (Biyolojik çeşitlilik azdır)              kurakçıl çalılar                  çöl faresi, tilkisi,
                                                                                            kurbağası ve böcekler


-Maki Biyomu                                Bodur ağaçlar ve                Dağ keçisi, kurt, çakal, 
                                                    çalılar (Kızılçam,               sürüngen, kurt, böcek, 
                                                    koca yemiş,                       kemirgenler ve tilki
                                                    keçiboynuzu, kekik,
                                                    zakkum, lavanta)


-Step (bozkır) Biyomu                    Kısa boylu otlar                  Tilki, yabani koyun,
 (Türkiye'deki en yaygın                                                          ceylan, kurt, böcek,
   biyomdur)                                                                           sürüngen, kuşlar, bizon, 
                                                                                             yak (Tibet sığırı), 
                                                                                             kemirgenler


-Çayır Biyomu                                Yaz yağışlarıyla                  Tilki, ayı, kurt, çakal, 
                                                     yeşeren otlar                     yaban kedisi, kuş, böcek,
                                                                                              sürüngen, kemirgenler, 
                                                                                              geyikler


-Orta Kuşak Karışık Yapraklı           Geniş ve iğne                      Tilki, ayı, kurt, çakal,
 Ormanlar Biyomu                          yapraklı ağaçlar                  yaban kedisi, kuş,                                                                    (meşe, ıhlamur,                  sürüngen, 
                                                     kestane, karaçam,              kemirgenler, böcekler,
                                                     sarı çam, ladin, huş)           domuz ve geyikler


-Tayga Ormanları Biyomu                Ladin, sedir, karaçam         Kar tavşanı, kar tilkisi,
                                                      sarı çam, huş                     kar baykuşu, ayı, 
                                                                                               Sibirya kaplanı, leopar,
                                                                                               yabani kedi, geyik, kuş,
                                                                                               böcek, sürüngen ve 
                                                                                               kemirgenler


-Tundra Biyomu                              Soğuğa dayanıklı                 Minsk öküzü, ren geyiği,
 (Biyolojik çeşitlilik azdır)               ot, diken ve                        kar tilkisi, kar baykuşu,
                                                      yosunlar                             kar tavşanı, karibu


-Kutup Biyomu                                 Bitki örtüsü yoktur             Fok, penguen, kutup ayısı
 (Biyolojik çeşitliliğin 
 en az olduğu biyomdur)


-Yüksek Dağ Biyomu                          Alpin çayırlar ve                Dağ keçisi, kartal, leopar,
 (Yükselti ve yer şekillerine               iğne yapraklı ağaçlar          dağ tavşanı
 bağlı olarak ortaya çıkmıştır)





SU BİYOMLARI                                 BİTKİ ÖRTÜSÜ                     HAYVAN TÜRLERİ

-Akarsular, göller, bataklıklar           Saz, kamış ve nilüferler       Balıkçıl kuşlar,
                                                                                                 balıklar, su yılanı,
                                                                                                 su kaplumbağası,
                                                                                                 tatlı su yengeci, 
                                                                                                 kurbağalar, saz kedisi


-Deniz ve Okyanuslar                       Yosunlar ve deniz altı           Kuşlar, mercanlar,      
 (Dünya'daki en geniş biyomdur)       otlakları                              kabuklu hayvanlar,
                                                                                                 (midye, istiridye)
                                                                                                 ahtapot, yengeç,
                                                                                                 deniz yıldızı, kestanesi,
                                                                                                 balıklar, balina, fok,
                                                                                                 yunus gibi memeliler,
                                                                                                 deniz anası ve
                                                                                                 planktonlar




-EKOSİSTEM-             

Belli sınırlar içerisinde yaşayan canlılar ve cansızların oluşturduğu topluluğa ekosistem denir.

Ekosistemdeki Cansız Varlıklar

-iklim elemanları (sıcaklık,basınç,rüzgar,nem,yağış,ışık vb. )

-toprak

-taşlar ve kayalar

-yükselti ve yer şekilleri

-sular

Ekosistemdeki Canlı Varlıklar

-bitkiler(ağaçlar,otlar,çalılar)

-hayvanlar

-insanlar

-mikro organizmalar(bakteriler vb.)

Habitat: Ekosistemde ki  farklı ortamlara verilen isimdir.

*Ekosistemdeki canlı ve cansızlar tabi ki birbirleriyle ilişki içindedir.

-MADDE DÖNGÜLERİ-

Doğada var olan  temel  elementler (maddeler) doğada çeşitli süreçlerle canlılarla cansızlar arasında alışveriş edilir.Buna madde döngüleri adı verilir. Doğada döngü halinde olan başlıca maddeler ve bu döngüleri  sağlayan süreçleri şu şekilde açıklamak mümkündür;

-SU DÖNGÜSÜ: Doğadaki en temel maddelerin başında su gelir .Suyun temel kaynağı  denizler ve okyanuslardır. Güneş ışığı ve sıcaklık etkisiyle  buharlaşan deniz suları bulutları oluşturur.Rüzgarlar ve dünyanın dönüşüyle hareket eden bulutlar, karalar ve denizleri etkileyen yağışları meydana getirir. Yağışlarda özellikle karalar üzerinde yer altı ve yer üstü sularını oluşturur.Karalarda biriken bu sularda daha sonra tekrar denizlere döner.İşte bu sürece su döngüsü adı verilir.Su döngüsüne insan müdahaleleri; içme ve kullanma suyu temini,kullanımı baraj yapımı ve bu yolla su tutulması vb. dir.

-OKSİJEN DÖNGÜSÜ: Troposferin % 21 ‘ni oksijen oluşturur.Aynı zamanda havadaki oksijen eriyerek sulara da geçmiştir.Yani hem hava hem de deniz, okyanus,ve göller  içinde oksijen vardır.Havadaki ve sudaki canlılar için gerekli serbest oksijeni oluşturan bitkilerin gerçekleştirdiği fotosentezdir.Bitkiler  fotosentez sırasında hava ya da su içindeki karbondioksiti alırlar ve karşılığında havaya oksijeni verirler.Haynvanlar ve insanlar ise solunum sırasında oksijeni alıp karşılığında havaya CO2 verirler.Yani görüldüğü gibi 2 grubun artık maddesi diğerinin ana maddesi durumundadır. Bu şekilde fotosentez ve solunum aracılığıyla oksijen ve karbondioksit döngü halinde kullanılmış olur.

-Oksjenin kullanıldığı yerler

-solunum

-Besinlerinlerin yanması ve vücutta enerjiye dönüşmesi(oksidasyon)

-çürüme ve paslanma olayı

FOTOLİZ OLAYI:Fotosentez dışında Güneş ışınları da  (H2O)yu yani suyun da bir bölümünü ayrıştırarak serbest oksijen oluşumunu sağlarlar bu olaya fotoliz adı verilir.

FOSFOR DÖNGÜSÜ: Fosfor doğada çeşitli kayalar içinde bulunur. Çözülen taşlar vasıtasıyla fosfor toprağa da geçer.Fotosentez yaparken bitkiler topraktan çeşitli mineralleri dolayısıyla fosforu da alır.Besin zinciri aracılığıyla fosfor etçil ve otçul hayvanlara da geçer.Tüm bu süreçler fosfor döngüsü adını alır.

KARBON DÖNGÜSÜ: Karbon canlıların en temel yapı taşıdır.

-hava ve sudaki CO2 (Canlıların solunumuyla havaya ve suya verilir.)

-kömürlü ve karbonatlı kayalar kömür ile birlikte diğer fosil yakıtlar(petrol,doğalgaz) 

Başlıca karbon kaynaklarıdır. Fosil yakıtların yakılması ,volkanik patlamalar, orman yangınları havadaki CO2 miktarını arttırmaktadır.Bu unsurlardan kaynaklanan karbon besin zinciri aracılığıyla canlı ve cansızlar  arasında taşınır yani karbon döngüsü oluşur.  

AZOT DÖNGÜSÜ:Troposferin %78’ ni azot gazı oluşturur.Fakat bitkiler ,hayvanlar ve insanlar bu maddeyi doğrudan doğruya( solunum yada fotosentez) almazlar.Havadaki azot gazı yağışlar,şimşekler,volkanik patlamalar gibi olaylarla  toprağa bağlanır.Topraktaki azotu bitki köklerinde yaşayan bakteriler nitrat tuzlarına dönüştürürler ve besın zıncırı aracılığı ıle bıze kadar ulasır .Canlıların ölümünden sonra da  saprofıtler onların bünyelerindeki azotu ayrıstırarak tekrar havaya verırler.

BESİN ZİNCİRİ

Doğada (ekosistemlerde) bulunan canlıların bünyelerin çeşitli maddelerden oluşur ve canlılar yaşamak için enerjiye ihtiyaç duyarlar .İşte canlıların gereksinim duyduğu maddeler ve enerji besin zinciri aracılığıyla oluşup taşınır.Besin zinciri daha önceki ifade edildiği gibi madde döngülerinde de önemli yeri olan bir süreçtir.

  *Besin zincirinin başında üretici de denilen bitkiler bulunur .Bitki fotosentezle topraktan aldığı mineral, havadaki CO2 ve Güneş ışınlarını alarak bunların hepsini nişasta denilen bir maddede birleştirir.Bitkiler bu depo edilmiş madde ve enerjinin neredeyse %40 'ını kullanırlar.Geriye kalan depo edilmiş madde ve enerji ise tüketiciler tarafından kullanılır.

 *Besin zinciriyle depo edilmiş maddeler ve miktarı azalmış enerji birincil tüketiciler denilen otçul hayvanlara geçer.Otcul olan enerjiyi biraz daha kullanıp azaltır.

 *Daha sonra depo edilen maddeler ve miktarı azaltılmış enerji ikincil tüketici denilen etçil hayvanlara geçer.

* En sonunda da madde ve miktarı iyice azalmış enerji üçüncül tüketicilere ulasır.

* Üretici ve tüketici canlıların ölümüyle saprofitler bünyelerinde depo edilmiş maddeleri ( azot,karbon,fosfor,demir,oksijen) ayrıştırarak tekrar toprağa ve havaya verirler ve bu maddeler fotosentezle besin zincirine ve doğada madde döngülerine katılır.Maddeler besin zinciriyle doğa arasında döngü halindedirler.Enerji ise üreticilerden tüketicilere kadar tek yönlü olarak akar.

               EKSTREM OLAYLAR

DEPREM: Alp orojenezinden etkilenmiş ,aktif  fay hatları ,aktif volkanlar ve mağaralar bulunan yerlerde görülür.Erken uyarı sistemlerinden söz etmek mümkün değildir.

TUSUNAMİ: Deniz okyanus tabanında meydana gelen ve asıl yıkıcı etkisi okyanus kıyılarında görülen afettir erken uyarı sistemleri vardır.

VOLKANİZMA: Alp orojenezinden etkilenmiş alanlarda yer alan aktif volkanlar  zaman zaman harekete geçerek felaketlere yol açmaktadırlar.Japonya, Filipinler, Endonezya, İtalya, İzlanda,Peru,Şili,Meksika,ABD örnek verilebilir.

EROZYON:Bitki örtüsünün tahrip edildiği eğimli yerlerde su, düz yerlerde ise su ve rüzgar  erozyonun doğal  dengeyi bozan bir doğal afettir, kurak koşullar özellikle rüzgar erozyonunun şiddetli olduğu yerlerdir. Ülkemizdeki en yaygın afettir. Dünyada karasal alanlar ve çöllerde yaygındır. Önlenebilir bir afettir.

HEYELAN: Eğimli ve yağışlı koşulların etkili olduğu yerlerde görülen bir afettir, Dünya’da muson Asyası , orta  ve güney Amerika batısı (And dağları) ülkemizde kara denizde yaygındır. Heyelan riskinin arttığı meteoroloji teşkilatlarınca bildirilebilmektedir.

KURAKLIK: İklimde meydana gelen olumsuzluklardan olan kuraklık son yıllarda küresel ısınma nedeniyle dünyanın başlıca yerlerinde şiddetle hissedilmeye başlanan bir afettir. Tarım ve hayvancılık başta olmak üzere yaşam ve yerleşim alanlarını olumsuz etkilemektedir. Orta doğu, Orta Asya ve dünyadaki çöl alanları ülkemizde ise iç ve Güney doğu Anadolu da oldukça etkindir.

SEL VE TAŞKINLAR: Bitki örtüsüne zarar verilmiş eğimli eğimli alanlarda sel suları  dağlardan aşağıya hızla inerek felaketlere yol açar. Muson  Asyası en çok yaygın olduğu yerdir.Taşkınlar ise özellikle  aşırı yağışlardan sonra düz arazilerde nehirlerin yükselmesi ile oluşur.Taşkınlar Trakya ,Ege  zaman zaman iç Anadolu da ;seller ise Kara Deniz  ve  Ak Denizde görülmektedir. Nehirler barajlar aracılığıyla kontrol edilerek  taşkınların önüne geçilebilmektedir.

ÇIĞ :Yoğun kar yağışı olan eğimli alanlarda etkilidir. Çığ riski meteoroloji teşkilatlarınca bildirilebilmektedir. İskandinavya , Alp Dağları, Orta ve Güney Amerika da And Dağları ,Güney Doğu Asya da Himalayalar  ülkemizde Doğu Anadolu ,Kara Deniz ,Ak Denizdeki yüksek dağlarda görülebilir.

ORMAN YANGINLARI: Yazları kurak geçen alanlarda daha çok beşeri etkenlerle orman yangınları çıkmakta bu da doğal dengenin bozulması ve milli servetin  yok olmasına yol açmaktadır. Yangın riski olan yerler uzmanlar tarafından bilindiğinden önlenebilir bir afettir.

KÜRESEL ISINMA: Fosil yakıt kullanımına bağlı olarak havadaki karbon miktarının  artması hava sıcaklığı ortalamalarını halen yükseltmekte bu da tüm dünyada olumsuzlukların yaşanmasına yol açmaktadır. Küresel bir çevre sorunudur.

               BÖLGE KAVRAMI VE TÜRKİYE’ NİN COĞRAFİ  BÖLGELERİ

Günümüzde fiziki , beşeri ( ekonomik , sosyal ,kültürel ,politik) özellikler dikkate alınarak bölgeler oluşturulmaktadır.

Türkiye'nin Coğrafi Bölgeleri

 Tütün Üretim Alanları

Türk Dünyası

Eski Kültür Alanları

Türkiye 1941 yılında 1. Coğrafya kongresine fizki, beşeri, ekonomik, hususlar gözönünde  bulundurularak 7 coğrafi bölgeye ayrılmıştır.Bunlar içinde bölümler , bölümler içinde yöreler  oluşturulmuştur.Bölgeler oluşturulurken iklim , yer şekilleri, bitki örtüsü ,akarsu özellikleri ,nüfus özellikleri dikkate alınmıştır.

MARMARA BÖLGESİ

Yıldız (ıstranca) bölümü (Kırklareli Edirne)

GÜNEY MARMARA BÖLGESİ

(Balıkesir, Çanakkale, Bursa ,Yalova, Çatalca ,Kocaeli, Sakarya )

(İstanbul- Kocaeli)

ERGENE

(Edirne , Tekirdağ )

EGE  BÖLGESİ

Asıl Ege Bölümü

(İzmirli ,Aydın ,Muğla ,Denizli)

İç Batı Anadolu

(Kütahya, Afyonkarahisar, Uşak)

AK DENİZ  BÖLGESİ

Antalya Bölümü ( Antalya ,Isparta ,Burdur)

Adana (Adana , Mersin , Hatay, Kahramanmaraş)

KARADENİZ  BÖLGESİ

Batı Karadeniz Bölümü ( Düzce ,Bolu, Bartın, Zonguldak, Kastamonu ,Karabük)

Orta Karadeniz Bölümü (Samsun , Amasya, Tokat ,Çorum)

Doğu Karadeniz Bölümü ( Ordu, Giresun ,Trabzon , Rize ,Artvin , Gümüşhane, Bayburt)

DOĞU ANADOLU BÖLGESİ

Erzurum – Kars Bölümü ( Erzurum, Kars, Ardahan, Iğdır)

Yukarı Fırat (Erzincan ,Tunceli ,Muş, Bingöl, Elazığ, Malatya)

Yukarı Murat/ VAN (Van ,Bitlis , Ağrı)

Hakkari (Hakkari Şırnak)

GÜNEY DOĞU ANADOLU  BÖLGESİ

Orta Fırat Bölümü (Adıyaman ,Gaziantep ,Kilis ,Şanlı Urfa)

Dicle (Diyarbakır, Mardin ,Siirt, Batman)

İÇ ANADOLU BÖLGESİ

Yukarı Sakarya Bölümü (Eskişehir, Ankara )

Konya (Konya, Karaman )

Orta Kızıl Irmak ( Çankırı ,Yozgat ,Kırıkkale ,Kayseri ,Nevşehir ,Kırşehir, Aksaray, Niğde )

Yukarı Kızı Irmak (Sivas)

Doğal  ve beşeri, ekonomik esaslara göre oluşturulan bölgelerin sınırları zaman içerisinde değişebilmektedir. Doğal bölgeler çok uzun sürelerde değişirken ve aralarındaki sınırlar bir çizgi  halinde olmayıp, bir geçiş kuşağı şeklinde karşımıza çıkarken, beşeri ve ekonomik bölgeler bir insan ömrü içerisinde dahi değişebilmekte ve aralarındaki sınırlar bir çizgi halinde olabilir.