24 Aralık 2022 Cumartesi
19 Kasım 2022 Cumartesi
21 Ekim 2022 Cuma
28 Ağustos 2022 Pazar
22 Ağustos 2022 Pazartesi
3 Temmuz 2022 Pazar
12 Mayıs 2022 Perşembe
11 Mayıs 2022 Çarşamba
10 Mayıs 2022 Salı
25 Nisan 2022 Pazartesi
1 Nisan 2022 Cuma
29 Mart 2022 Salı
19 Mart 2022 Cumartesi
11 Mart 2022 Cuma
19 Ocak 2022 Çarşamba
13 Ocak 2022 Perşembe
Maketler ve deney düzenekleriyle coğrafya öğretimi tekniği ders kitabı
İSTANBUL 2015
MAKETLER VE
DENEY DÜZENEKLERİYLE
COĞRAFYA ÖĞRETİMİ
TEKNİĞİ
REHA ÇATIKKAŞLAR
1
Annem, Anneannem ve Hocalarımın Aziz
Hatıralarına Minnet ve Saygıyla…
2
İÇİNDEKİLER
SAYFA NO
– Önsöz 3, 4
– Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler 5
– Materyallerin ad, dosya ve slayt, numara tablosu ve kitapta
yer aldıkları sayfa numaraları 6, 7,
8, 9, 10
– Tablodaki sıralamaya göre maket ve deney düzeneklerinin slaytları
– Maketlerle deney düzeneklerinin yapılışı, farklı şekillerde kullanımı,
bunlarla ilgili etkinlik ve soru/değerlendirme örnekleri 10-149
– Maketler ve düzeneklerin saklanması, korunması
coğrafya öğretmenleri ve diğer zümrelerin çalışmalarında
kullanımıyla ilgili öneriler 150, 151
– Kaynakça 152,153
3
ÖNSÖZ
Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrencilerim; 25 yıllık meslek
yaşamımda ders işleniş tekniği açısından beni en çok zorlayan ve rahatsız
eden şey aslında arazi, gözlem ve uygulamaya dayalı coğrafyanın;
ortaöğretimde tümüyle teorik ve de sunuş stratejisine dayalı bir biçimde
verilmesi olmuştur. Bu durum belli bir süreden sonra öğrenciyi olduğu kadar,
öğretmeni de dersten soğutan ve sınıf iklimini olumsuz etkileyen önemli bir
parametredir.
Yine, Coğrafya müfredatının en az %50'ye yakın kısmı aslında Fen
Bilimleri içinde incelenen doğa olayları ve süreçlerinden oluşmaktadır.
Bunların, en fazla Lise birinci sınıfta çok genel şekilde söz konusu
disiplinlerle ilgili eğitim almış TM ve TS öğrencilerine layıkıyla
kavratılması, bir diğer önemli zorlanma noktasını oluşturmaktadır.
Mesleğime başladığım 1990'dan sonra 2002 yılına kadar bende
klasik strateji, yöntem ve tekniklerle görevimi yapmaya çalıştım. Fakat bu
yıllardan itibaren rahatsızlığım iyice arttı ve yeni arayışlara yöneldim. İşte
sizlere sunduğum çalışma bu arayışların bir sonucudur.
Adından da anlaşılacağı gibi fiziki, beşeri, ekonomik olaylar bu
çalışmada maketler ve deney düzenekleriyle görerek, yaşayarak yani buluş
stratejisine uygun olarak öğrenciye aktarılmaya çalışılmıştır.
İçerikte yer alan 100'e yakın maket ve düzenek tümüyle tarafımızca
basit ve kolayca ulaşılabilir malzemeler kullanılarak geliştirilmiştir.
Projemiz Coğrafya öğretiminde, aynı zamanda özellikle ülkemiz açısından
yeni bir teknik olarak değerlendirilebilir. Çünkü bir takım denemeler varsa
da kapsamları sınırlı ve standart malzemelerin kullanıldığı çalışmalardır.
4
Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrencilerim; bu çalışma sadece
teori aşamasında kalmamıştır. 13 yıl boyunca geliştirdiğim objeler,
sınıflarda farklı özellikteki öğrencilerle yaptığım derslerde kullanılmış sınıf
ortamını, başarıyı olumlu yönde etkiledikleri tarafımca defalarca
gözlenmiştir. Israrla bu eseri eğitim sistemimize kazandırma gayretimde
bunların bir sonucudur.
Son 6 yıldır akıllı tahtayla ders anlatan bir öğretmen olarak şunu da
söyleyebilirim ki akıllı tahta içerikleri, ilgili videolar, canlandırmalar bu
çalışmayla aynı sonuçları vermemektedir. Çünkü onlar süreçleri
hazırlayıcının bakış açısıyla görmemizi sağlamaktadırlar. En önemlisi de
öğrenci yine pasif, izleyici konumundadır.
Oysa tümüyle basit materyallerden hazırlanan bu maket ve
düzenekleri öğretmen ve öğrenci kolayca realize edip istediği şekil, düşünce
ve de bakış açısıyla kullanabilir. En önemlisi de pasif değil, deney yaparak
ve kitaplarda soyut olarak anlatılanları somut ve kalıcı şekilde görerek.
Bu çalışmanın eğitim sistemimize kazandırılması aşamasında
değerli katkılar sunan Yıldız Teknik Üniversitesi Eğitim Fakültesi Öğretim
Üyeleri Sayın Doç. Dr. Meryem HAYIR KANAT ve Sayın Doç. Dr. Mustafa
SAĞDIÇ'a ve dizgi aşamasında katkılar sunan genç arkadaşım Metin
GÜRÜZ'e teşekkür ederim. Çalışmanın siz meslektaşlarım ve öğrencilerime
hayırlı olmasını dilerim.
Coğrafya Öğretmeni Reha ÇATIKKAŞLAR
5
Tekniğin ve E-Kitabın Kullanımıyla
İlgili Bilgiler
Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrenciler; eseri öncelikle E-Kitap
şeklinde hazırlamamızın nedeni, dijital ortamda da istediğiniz şekilde
kullanmanızı sağlamaktır. Bu şekilde gerektiğinde maket ve düzenekleri
bizzat yapmadan bilgisayar ya da akıllı tahta ekranından sınıfta, evde vb.
görme, gösterme, değerlendirme imkanı olabilecektir. Ama bizim için asıl
olan ve bu tekniğin amacına ulaşmasını sağlayacak olan Coğrafi Yeryüzü
Maketi 1 dışındaki tüm maketlerin öğretmen, öğrenci yahut öğretmen,
öğrenci grupları şeklinde yapılıp denel olarak kullanılmasıdır. Tüm
kullanım biçimlerinde sizlere yardımcı olmak için maket ve düzeneklerin
yapılışında gerekli malzemeler, yapılış biçimi, kullanım yerleri, soru ve
etkinlikler kısımları bulunmaktadır.
1Coğrafi Yeryüzü Maketi, büyüklüğü ve ilgili fotoğraflarında da görülebileceği gibi üzerinde tüm fiziki, beşeri,
ekonomik unsurları kapsaması açısından yapımı son derece zor olan bir materyaldir. Bu ders aracı, tarafımızdan
toplam 5 yıllık bir planlama ve yapım aşamasından sonra çeşitli kurumlardaki derslerimizde kullanılmış olup
geliştirdiğimiz tekniğin de temel parçasını oluşturmaktadır. Düşüncemiz, bunun tarafımızdan yapılıp isteyen kişi ve
kurumlara teslim edilmesidir. Siparişler için öncelikle catikkaslarreha@hotmail.com adresinden benimle bağlantı
kurmanız mümkündür.
6
Materyallerin Ad, Slayt ve Sayfa Numarası Tablosu
Materyalin Adı Slayt No Sayfa No
Coğrafi yeryüzü maketi 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9,
10
10
Güneş’in yıllık hareketi maketi 11, 12, 13 11
Dünya’nın gündönümü
tarihlerindeki konumu, mevsim
oluşumu ve aydınlanma dairesinin
konumu maketi
14 13
Yaz ve kış mevsimlerinde
Güneş’in ufuk çizgisi üzerindeki
yükselim durumu ve buna göre
gölge ve aydınlık/karanlık alan
oranın değişimi maketi
15,16 15
Deprem dalgalarıyla yer
katmanlarının özelliklerini
belirleme deney düzeneği
17,18 17
Orojenez maket ve deney
düzeneği
19, 20, 21, 22, 23, 24,
25
19
Epirojenez ve sonuçları maket ve
deney düzenekleri (I), (II)
26, 27, 28, 29, 30 23
Dünya’nın eğiklik durumu ve
değişmeleri deney düzeneği
31, 32, 33 28
Aydınlanma çemberinin konum
değiştirmesi deney düzeneği
34, 35, 36 31
Karstik şekiller maketi 37, 38 33
Erozyon ve heyelan maketi 39, 40, 41, 42 36
Gökcisimleri maketi 43 40
Besin zinciri, madde döngüleri
maketi
44, 45 43
Güneş’in günlük hareketi, yerel
saat ilişkisi deney düzeneği
46 45
7
Dünya’nın eğikliğini oluşturan
açıların değişmesi deney düzeneği
47, 48, 49 47
Erozyonla kıyıların dolması
maketi
50 49
Akarsu çığırları, baraj ve
hidroelektrik santral maketi
51, 52 51
Plansız büyümüş kent maketi 53 54
Volkanik bölge maketi 54, 55, 56 58
Yeraltı suları ve kaynaklar maketi 57 62
Havanın nem taşıma kapasitesiyle
sıcaklığı ve hacmi arasındaki ilişki
maketi
58 65
Kalıcı kar, tarım ve orman
sınırının enleme göre değişmesi
maketi
59 67
Güneş’in konumu, yerel saat
ilişkisi maketi
60 69
Buharlaşma ve yağış oluşumu
deney düzeneği
61, 62 71
Depremin oluşması maket ve
deney düzeneği
63, 64, 65, 66, 67, 68 73
Güneş çevresindeki harekete bağlı
olarak Dünya’nın eğikleşmesi
deney düzeneği
69, 70, 71 77
Işıklandırılmış atmosfer maketi 72 79
Işıklandırılmış Güneş sistemi
deney düzeneği
73 81
Işıklandırılmış samanyolu
galaksisi maketi
74 83
Epirojenez deney düzeneği 75 85
Heyelan oluşumu deney düzeneği 76 87
8
Atmosferin mavi renginin
nedenlerini gösteren deney
düzeneği
77 88
Rüzgarın soğuk yüksek basınç
alanından sıcak alçak alanına
doğru esme düzeneği
78 90
Levhaların manto üzerindeki
hareketi deney düzeneği
79 92
Atmosferin sıcaklığı koruyucu
(sera etkisi) deney düzeneği
80 94
Sismik dalga, levha hareketi
ilişkisi deney düzeneği
81 96
Yağış oluşumu ve hidrolik döngü
deney düzeneği
82 97
Basit bir su ısıtıcıyla yapılan deniz
sularının buharlaşması ve nem
oluşumu deney düzeneği
83 99
Havanın nem taşıma kapasitesi ve
yağış oluşumunu gösteren deney
düzeneği
84, 85 100
Bitki örtüsü, erozyon ilişkisi
deney düzeneği
86, 87 102
Hidroelektrik üretimi gösteren
deney düzeneği
88 104
Gece-gündüzlerin birbirini takibi
deney düzeneği
89 106
İklim, toprak, bitki, hayvan
toplulukları ilişkisi; basınç
merkezleri, sürekli rüzgarlar
maketi
90, 91, 92 108
Mağara ve diğer karstik şekillerin
oluşumunu gösteren deney
düzeneği
93 113
9
Gelişmiş ülkelerin planlı kentleri
maketi
94 115
Dünya’nın geoid ve tam küresel
şekil maketleri
95 120
Volkanizma ve kaplıca sularının
oluşumu deney düzeneği
96 122
Profil çıkarma maketi 97, 98 124
Yerşekillerinin izohipslerle
gösterimi maketi
99 126
Rüzgar ve akıntıların sapmasını
gösteren deney düzeneği
100 129
Gün içerisinde Güneş ışınları
gölge boyu ve gölge yönünün
değişimi deney düzeneği
101 131
Bakı ve etkileri maket ve deney
düzeneği
102 133
Bir yıldız ve ona bağlı gezegeni
ve uyduyu gösteren deney
düzeneği
103, 104 136
Termik bir alçak basınç alanındaki
yükselici hava hareketlerini
gösteren deney düzeneği
105 138
Hortumların oluşumunu gösteren
deney düzeneği
106 140
Denizlerdeki yüzey ve dip
akıntılarının oluşumu deney
düzeneği
107, 108 142
Yeraltı suları ve kaynakların
oluşumu deney düzeneği
109 144
10
Akarsuların eğimli yerlerde hız ve
güç artışından dolayı aşındırma ve
taşıma, eğimi az olan yerlerdeyse
hız, güç azalmasından dolayı
biriktirme yaptığını gösteren
deney düzeneği
110 146
Bitki örtüsünün enleme ve
yükseltiye bağlı değişimini
gösteren maket
111, 112 148
Coğrafi Yeryüzü Maketi
Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili bilgiler kısmında da
belirttiğimiz gibi 5 yılda planlanıp yapılan ve çeşitli kurumlarda farklı
öğrencilerle kullandığımız çalışma üzerinde müfredatımıza uygun olarak
akla gelebilecek her türlü jeolojik, fiziki, beşeri ve ekonomik unsurlar yer
almaktadır. Tarafımızdan alçı, ahşap, plastik, doğal bitkiler, oyuncaklar,
boya, karton, metal, çeşitli eşya ve aparatlar, yani basit materyaller
kullanılarak yapılmıştır. 135X68 cm boyut ve 35 cm yüksekliğe sahiptir. Biz,
yapımı çok zor ve hassasiyet gerektiren bu çalışmamızı daha önce de
belirttiğimiz gibi sipariş üzerine kişi ve kurumlara yapmayı düşünmekteyiz.
Teslim sırasında ayrıntılı bir kullanım ve açıklayıcı talimat da ilgili kurum
ya da kişiye verilecektir. Kitabımızda sizlere bu çalışmanın sadece tanıtım
amaçlı slaytlarını sunmaktayız. Tekniğin ve E-Kitabın kullanımıyla ilgili
bilgiler kısmında da belirttiğimiz gibi sipariş için bize
catikkaslarreha@hotmail.com adresinden ulaşmanız mümkündür.
11
Güneş'in Yıllık Hareketi Maketi
Gerekli Malzemeler
– Maketin seçilmiş boyutuna göre sert mukavva taban
– Taban büyüklüğünde çizgisiz kağıt
– Taban uzunluğunda ve dairesel kapak genişliğinde lastik bir
şerit
– Maketin boyutlarına uygun dairesel plastik bir kapak
– Sarı renkli bir elişi kağıdı
– Taban uzunluğunda ve ortalama 1 cm yüksekliğinde sert
mukavvadan bir şerit
– Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eşit sert mukavvadan bir taban
– Sıvı yapıştırıcı
– Tel zımba
– Siyah pilot kalem ve cetvel
– Dairesel kapağın yarısı uzunluğunda ve 3-4 mm genişliğinde
kağıt bir şerit
Maketin Yapılışı
Çizgisiz kağıt, tabana kenarlardan tel zımbayla sabitlenir.
Kağıdın uzun kenarının tam ortasına kalem ve cetvel kullanılarak
bir çizgi çizilir, üzerine ekvator yazılır.
Ekvator çizgisine eşit uzaklıkta ve ona paralel iki çizgi daha
çizilerek bunlardan birine yengeç, diğerine oğlak dönencesi yazılır.
Taban uzunluğu ve 1 cm yüksekliğindeki şerit, mukavva parçaları
kullanılarak tel zımbayla tabana sabitlenir. (Tabana dik şekilde)
Sarı elişi kağıdından kapak büyüklüğünde bir parça kesilir ve sıvı
yapıştırıcıyla kapağa yapıştırılır.
3-4 mm genişliğindeki kağıt şerit, bir ucu kapağın tam merkezine
gelecek şekilde yapıştırılır.
Kapağın kalınlık ve uzunluğuna eşit sert mukavvadan taban 3-4
mm'lik şeride dik şekilde dairesel kapağın altına yapıştırılır.
Son olarak da lastik şerit kapağın üst kısmına gelecek şekilde
yerleştirilip iki ucu ana tabana zımbayla sabitlenir.
12
Maketin Kullanımı
Güneş'i ifade eden dairesel kapak yengeç ve oğlak dönenceleri
arasında iki parmağımızla lastiğin kaymaması için üst kısmından tutarak
hareket ettirilir.
Kapak üzerindeki şerit belli bir tarihte Güneş ışınlarının dik geldiği
enlemi gösterirken; Güneş ışınlarını ve gelme açılarını gösteren lastik,
Güneş belli bir enlemdeyken yarımkürelere ışınların gelme açısını ve Güneş
hareket ettikçe ışınların yarımkürelerde nasıl eğikleşip dikleştiğini
göstermektedir.
Aynı zamanda eğikleşen ışınların yolunun uzadığı, dikleşen
ışınlarınsa yolunun kısaldığı da görülmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Yapılabilecek en doğru etkinlik; öğrenci ya da öğrenci grubuna
maket, performans ödevi olarak verilerek kullanmalarının sağlanmasıdır.
Dijital ortamda eğitim yapılan kurumlardaysa maketle ilgili
slaytlar akıllı tahtaya aktarılarak da kullanılabilir.
Öğrenciler gerektiğinde bilgisayar ekranından da maketle ilgili
çalışmaları gerçekleştirebilirler.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
Öğrenci ya da öğrenci grubundan maket üzerinde çalışılıyorsa
şunları yapmaları istenilebilir;
– Öğretmenler öğrencilerden maket üzerinde yarım kürelerin ve
Türkiye'nin yerini bulmalarını isteyebilir.
– “x” yarımküresinde, “x” mevsiminin başlaması/bitmesi için
Güneş'in hangi konumda olması gerektiğini maket üzerinde göstermelerini
isteyebilir.
– Öğretmen Güneş'i belli bir konuma getirerek öğrencilerden
Güneş bu konumdayken Dünya/Türkiye'de gerçekleşen coğrafi olayları
yazmalarını/söylemelerini isteyebilir.
– Öğretmen Güneş'i belli bir konuma getirerek bu konumda
maketten gözleyerek Güneş ışınlarının yarımkürelere nasıl geldiğini
öğrencilerin söylemelerini/yazmalarını isteyebilir.
– Aynı şeyler akıllı tahta kullanımında slaytlar kullanılarak
gerçekleştirilebilir.
13
Dünya'nın Gündönümü Tarihlerindeki Konumu,
Mevsim Oluşumu ve Aydınlanma Dairesinin Konumu
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 4 adet makette görülen boyutlarda plastik model küre
– 1 adet makette görülen özellikleri taşıyan plastik çanta
– 1 adet ampul
– 1 adet makette görülen özellikleri taşıyan üçlü priz
– 1 adet ampul yuvalı priz
– Uygun boyutta kesilmiş, üzerine bilgisayarda gündönümü
tarihleri isimleri yazılmış 4 adet kağıt
– Siyah renk kalın keçeli kalem ve bıçak
– Sıvı yapıştırıcı
Maketin Yapılışı
Çantanın arka yüzünde sağ tarafa yakın şekilde üçlü priz ve ampul
yuvasının sığacağı kadar bir bölüm ile çantanın yan yüzünde üçlü prizin
ucunun sığabileceği kadar bir bölüm bıçakla kesilir.
Üçlü prizle ampul yuvası yerleştirilir ve ampul takılır.
Plastik yerküreler makette görülen şekilde konumlandırılarak
zemine yapıştırılırlar.
Yerkürelerin yanına çantanın uzanışına paralel şekilde üzerinde
gündönümü tarihleri yazılan kağıtlar da yapıştırılır.
Keçeli kalemle zemin üzerine Dünya'nın elips yörüngesi çizilir ve
hareket yönünü belirtecek şekilde ok işaretleri eklenir.
Yörünge üzerine 3 Ocak ve 4 Temmuz tarihlerinin konumları da
makette görüldüğü şekilde eklenerek yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Maket perdeler çekilerek mutlaka karanlık bir ortamda
kullanılmalıdır.
Ampul yakıldığında yarımkürelerde aynı anda farklı mevsimlerin
yaşandığı, kutupların 21 Haziran ve 21 Aralık'ta tümüyle aydınlık ya da
karanlık olduğu 21 Haziran ve 21 Aralık'ta kuzeye ya da güneye doğru
14
gidildikçe gece ve gündüzün uzaması ve aydınlanma dairesinin konumuyla
21 Mart ve 23 Eylül'de gece-gündüz eşitliği durumu görülmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Yapılabilecek temel etkinlik öncelikle, öğretmen ya da öğrencilerin
maketi yaparak denel olarak kullanmasıdır.
Performans ödevi olarak da çalışma hazırlatılabilir.
Akıllı tahta uygulamasında slayt tahtaya yansıtılarak
değerlendirmeler yapılabilir.
Yine öğrenciler kurum içi ya da evdeki çalışmaların da bilgisayar
ekranında slaytı inceleyerek yararlanabilirler.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler, birbirine belli bir konumda
yarımkürelerde/Türkiye'de hangi mevsimin yaşandığını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde çeşitli
konumlarda aydınlanma dairesini göstermesini isteyebilirler.
– Öğretmen/ öğrenciler, birbirine farklı konumlarda, farklı
mevsimlerin yaşanmasının nedenlerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden maket/slayt üzerinde belli bir
konumda hangi yöne gidildiğinde gece/gündüzün uzadığını/kısaldığını
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler, birbirinden hangi konumda kuzey/güney
kutbunun tümüyle aydınlık/karanlık olduğunu söylemelerini isteyebilirler.
15
Yaz ve Kış Mevsimlerinde Güneş’in Ufuk Çizgisi Üzerindeki
Yükselim Durumu ve Buna Göre Gölge ve Aydınlık/Karanlık
Alan Oranının Değişimi Maketi
Gerekli Malzemeler
– 2 adet ikili priz
– 2 adet ampul takılmış yuvalı priz
– Dikdörtgen şekilli birkaç cm yüksekliğinde plastik ya da ahşap
tabanlık
– 2 adet plastik ya da ahşap 1x1 cm “L” biçimli 25 cm uzunluğunda
çubuk
– 1 adet 1x1 cm, 12-13 cm uzunluğunda plastik ya da ahşap çubuk
– Japon yapıştırıcısı
– 1 adet siyah keçeli kalem
Maketin Yapılışı
2’li ve ampul yuvası takılmış prizlerden biri, tabanlığın size göre
sağdaki kısa tarafına makette görüldüğü gibi yapıştırılır.
Hemen önüne prize paralel olarak “ufuk çizgisi” yazılır.
Çizginin hemen önüne uzun çubuklardan biri yapıştırılır.
Diğer uzun çubuk da aynı hizada 15 cm ileride tabanlığa yapıştırılır.
Yuvasına ampul takılı prizlerden diğeri priz gözünden çubuğa
yapıştırılır ve kordonu biraz gevşek bırakılarak diğer çubuğa yapıştırılır.
Kısa çubuk, ucunda ampul olan çubuğa makette görüldüğü gibi
çapraz gelecek şekilde 6-7 cm uzağa sabitlenerek maketin yapımı
tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette tepedeki ampulün yanması yaz durumunu, yani Güneş’in
ufuktan daha fazla yükselimini ve ışınların dikleşme ve yollarının kısalması
durumunu ifade eder.
Bulunduğumuz yeri ifade eden kısa çubuğun olduğu yerde
tabanlığın boş ucuna doğru gölge oluşmadığı ve aydınlanan yer oranının
daha fazla olduğu görülmektedir. Bu durum yaz döneminde gündüzün daha
uzun olduğunu da öğrenciye gösterecektir.
16
Yerdeki ampulün yanmasıysa kış durumunu, yani Güneş’in ufuktan
yükseliminin azaldığı ışınların eğikleşip yollarının uzadığı durumu
göstermektedir. Bu durumda tabanlığın sol tarafına doğru gölgelerin uzadığı
ve karanlık oranının, aydınlık oranından fazla olduğu, yani gecenin daha
uzun olduğu görülmektedir.
Bu makette aynı zamanda gölge yönünün Güneş’in konumuna,
yani mevsime göre değiştiği de görülmektedir. Örneğin, yaz durumunda
kısa çubuk ve ucunda ampul olan çubuğun gölgeleri yerdeki ampul tarafına
doğru düşerken, kış durumunda tam tersi görülmektedir. Aynı zamanda
öğrenci dokunarak dikleşme (yaz) durumunda ışınların kayıp oranı
azaldığından sıcaklığın arttığını, diğer durumdaysa sıcaklığın azaldığını
belirleyebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Diğer çalışmalarda olduğu gibi çeşitli amaçlarla öğrenci ve
öğretmen doğrudan yaparak kullanabilir veya akıllı tahta ve bilgisayar
ekranında slaytlar aracılığıyla değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Güneş ışınlarının eğikleşip
dikleşmesinin nedenlerini sorabilirler.
– Bir iple öğrenciler bulunduğumuz noktada ışınların yazın
dikleşip yollarının kısaldığını, kışınsa ışınların eğikleşip yollarının uzadığını
belirleyebilirler.
– Bulunduğumuz yeri (kısa çubuk) Türkiye veya Arjantin olarak
düşünürsek, yaz ve kış durumlarının hangi tarihlere karşılık geldiği
öğrenci/öğretmen tarafından sorulabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine yine bulunduğumuz yerin Türkiye
ya da Arjantin olmasına bağlı olarak yaz-kış durumunda kutupların yerini
tabanlık üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
17
Deprem Dalgalarıyla
Yer Katmanlarının Özelliklerini Belirleme
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Altında dairesel çizgiler olan derin ve şeffaf plastik kap
– Dairesel madeni bir kütle
– Granit ve alçıtaşı parçaları
– 3 adet dairesel, üzerinde manto, çekirdek ve yerkabuğu yazan
kağıt
– Japon Yapıştırıcısı
– Volkan figürü haline getirilmiş kırmızı renkli küçük kağıt parçası
– Üzerine bina figürü çizilmiş rasathaneyi temsil eden kağıt
parçası
– İnternetten alınmış deprem dalgaları ve sismograf resimleri
– Yeterince su
– Suyu dalgalandırmada kullanılacak bir obje
Maketin Yapılışı
Yerkabuğu yazısı büyük kabın elle kabı tutmamızı sağlayan üst
yüzeyinin altına, manto ve çekirdek yazılarıysa makette görüldüğü gibi
kabın altına yapıştırılır.
Yine kabın dikey üst kısmına rasathane figürü ve iki yanına deprem
dalgalarıyla sismograf resimleri yapıştırılır. Aynı yüzey üzerine volkan
figürü de yapıştırılır.
Kabın içine, granit ve alçı taşı uzunluğunun 2/3’ü kadar su
doldurulur.
Kabın tam ortasına katı iç çekirdeği temsil eden dairesel madeni
kütle ve yanına da granit ve alçıtaşı kütleler yan yana yerleştirilerek maketin
yapım aşaması tamamlanır.
Maketin Kullanımı
Daha önceden tedarik edilen objeyle su dalgalandırılır. Bunlar
yeraltında oluşan deprem dalgalarını temsil ederler.
Bu sırada granit kütle çok az sallanırken, alçıtaşının çok fazla
18
sallandığı görülecektir. Bu durum deprem dalgalarının farklı katmanlardan
geçerken farklı titreştiğinin kanıtıdır. Böylece bu farklı titreşimlerin
sismograflarla alınıp yerin içyapısının belirlendiği öğrenciye kavratılmış
olur. Deprem dalgaları ve sismograf resimleri, tamamlayıcı unsurlar olarak
kullanılabilecektir. Ayrıca oluşan bir deprem dalgasının her tarafa
yayıldığından çok uzaklarda da belirlenebildiği de görülmektedir.
Makette ayrıca kap katı yerkabuğunu, su eriyik manto ve dış
çekirdeği; madeni dairesel kütleyse katı iç çekirdeği göstermektedir. Yani
çalışmayla öğrenciye ana katmanların genel özellikleri de belirtilebilir.
Ayrıca volkanların kaynağını mantodan aldığını kırmızı renkli figürle
göstererek volkanik materyalden yararlanarak da yerin içyapısının
belirlenebileceği söylenebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Diğer çalışmalarda olduğu gibi öğretmen ve öğrenci doğrudan
yaparak kullanabileceği gibi, akıllı tahta ve bilgisayar ekranında slaytlar
aracılığıyla da değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğrenciler granit ve alçıtaşı kütlelerin ağırlıklarının farklı
olduğunu elleriyle belirleyebilir ve farklı sallanma oranlarının bu
farklılıktan kaynaklandığını anlayabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine önbilgilerinden yararlanarak
farklı katmanların ortaya çıkma nedenlerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine rasathanelerin önemi vb.
faydalarını sorabilir ya da öğretmen bununla ilgili bir ödevlendirme
yaptırabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine makette yeryüzünün yerini
göstermelerini isteyebilirler.
19
Orojenez Maket ve Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen boyutlarda dikdörtgen mukavva ya da plastik kutu
– Kırmızı karton
– Aynı boyutta 3 adet plastik, sert kapaklı defter
– Sert ve mavi renkli karton
– Mavi, açık kahverengi ve siyah suluboya
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Ağaç ve çimen figürleri
– 1 adet iri başlı toplu iğne
– 1-2 avuç toprak
– 2 adet yassı granit parçası
– 2 adet yassı granitlerden biri uzunluğunda dar ve yüksek granit
parçası
– Alt çeperi geniş, yan çeperi daha dar “L” biçiminde bir plastik
çerçeve (dar ve yüksek granit parçasının sığabileceği genişlikte)
– Sıvı yapıştırıcı ve kapağı
– Açık kahverengi ağaç kabuğu figürlü duvar kağıdı
– Maket bıçağı
Maketin Yapılışı
Kırmızı kartondan kesilen geniş bir parça (makette görüldüğü gibi)
maketin sizin bulunduğunuz taraftaki uzun dikey çeperi boyunca yapıştırılır.
Defterlerin çevresi duvar kağıdından kesilen uygun boyuttaki
şeritlerle kaplanır. Defterlerden ikisi kutunun iki ucuna, kutunun kartonla
kaplanan tarafından yapıştırılır. Diğer defter de sağdakine bitişik yerleştirilir.
Bu defterin altına 1 adet dosya kağıdı uçlarından yapıştırılır. Oluşturulan bu
mekanizmayla sol tarafa yapıştırılan defter arasında 1-1,5 cm’lik bir uzaklık
kalmasına dikkat edilir.
Bir dosya kağıdından kesilen iki parçaya birbirinden uzaklaşıcı ok
şekli verilerek bunlar ortadaki defterle sağ taraftaki defter arasındaki hattın
altında kırmızı yüzeye yapıştırılır. Defterlerin üzeri ve ortadaki deftere
yapıştırılan dosya parçasının üzeri ıslatılan toprakla sıvanır. Bu işlem
sırasında sol ve ortadaki defter üzerinde akarsu yatakları yapıştırılan
20
dosyaya bakacak şekilde oluşturulur.
Toprak ıslakken çimen ve ağaç figürleri yerleştirilir ve akarsu
yatakları maviye boyanır.
Yassı granitlerden biri, sol taraftaki defterin üzerine makette
görüldüğü gibi yerleştirilir.
Sert ve mavi renkli karton da orta ve sol defterleri birleştirecek
boyutlarda kesilerek hazırlanır.
Ortadaki defter, soldaki deftere doğru hareket ettirilir. Ortadaki
deftere ilişik kağıtta kıvrılma belirgin bir hal alınca durulur ve orta defterle
sağ taraftaki defter arasında oluşan çukurluk siyaha boyanır. Maket
bıçağıyla ortada bir ana yarık ve ona dik yarıklar oluşturulur. Kırmızı
kartondan alınan dairesel bir parça ana yarık üzerine yapıştırılır.
Yine kırmızı kartondan kesilen parçalarla 4 adet üç boyutlu volkan
figürü oluşturulur. Soldaki defterin ön yüzüne yerleştirilen volkan figürünün
kırmızı yüzeye doğru bir uzantısı olmasına dikkat edilir. Uzantısı olmayan
diğer figürlerden biri yine soldaki defterin üzerinde, defterin sağ bitim
çizgisine yerleştirilir. Bir diğer figür ise gerektiğinde, siyaha boyanan
çukurluktaki dairesel kırmızı yüzey üzerine yerleştirilir.
Yassı granitlerden birinin yüzeyine diklemesine, dar uzun granit
parçası yapıştırılır. Plastik “L” yüzeyin geniş parçası, yassı granitin altına
yapıştırılır. Oluşturulan oluğa, diğer dar uzun granit parçası yerleştirilir.
Yassı granit yüzeyin üzerine son volkan figürü yapıştırılır. Yüzeyin bir
kısmına sıvı yapıştırıcı dökülüp kuruyunca açık kahverengine boyanır.
Yapıştırıcının kapağı hareketli parçayla yüzey arasına konarak, bu parçanın
yapımı tamamlanmış olur.
Son olarak duvar kağıdından 3-4 mm X 7-8 cm’lik bir şerit kıvrılan
kağıda yapıştırılır ve altında kırmızı yüzeye batırılan toplu iğneyle
desteklenir ve böylece maketin yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette kırmızı yüzey magmayı buradaki oklar uzaklaşıcı
konvansiyonel akımları, üstte yapıştırılan defterler karasal yerkabuğu
levhalarını, ortadaki çukurluk üzerindeki mavi karton eski jeosenklinali üstü
ince toprakla sıvanmış kağıt parçası buradaki sedimentleri, akarsu
yataklarıysa bu tortulları taşıyan akarsuları, yassı granit parçası eski masif
kütleleri temsil etmektedir. İlk aşamada makette bu unsurlar yer alacak ve
öğrenciye tanıtım bu şekilde yapılacaktır.
21
İkinci aşamada, önce mavi kapak kaldırılarak ortadaki levha
hareket ettirilip jeosenklinal yerinde kıvrımların ortaya çıkması ve aynı
zamanda okyanusal levhanın mantoya dalması ve arkada tabanı volkanik
bazaltla oluşan okyanusun ortaya çıkması izletilir. Bazaltın yüzeye çıktığı
okyanus ortası sırtı gösterilir ve bu hat boyunca yığılmayla İzlanda örneği
gibi volkanik adaların oluşabileceğini kanıtlamak üzere denizaltı volkanını
temsil eden kırmızı dairesel levha üzerine volkan figürü konulur.
Orta levhanın sıkıştırdığı (dalma-batma zonu boyunca) eski yapılı
levha üzerinde kırılmaların olduğunu göstermek üzere daha önce tarif
edildiği gibi volkan figürleri yerleştirilir. Yassı blok granit kütle yerinden
kaldırılarak onun yerine horst, graben (fay) sistemini ifade eden parça
yerleştirilir. Bu değiştirme granit gibi sert kütlelerin kırıldığını gösterecektir.
Volkanik kütle ve kükürtlü kaplıca sularını ifade eden sarımsı yüzeyde
kırıklı yapının diğer göstergeleri olarak öğrenciye ifade edilmelidir. Faylı
bölgelerde yerkabuğunun hareket halinde olduğunu ise oluşturulan oluk
içinde ileri-geri gidebilen parça gösterecektir. Tam buraya yerleştirilen
kapağın hareket sırasında devrilmesiyse depremi ve bununla yıkılan bir
şehri temsil edecektir. Kullanım sırasında mutlaka duvarda Dünya fiziki
haritası da asılı durmalı anlatılan olay ve unsurların karşılıkları anında
gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bu maket, daha zorlu bir çalışma gerektirdiğinden grup çalışmasına
son derece uygundur. Çeşitli parçalar farklı gruplarca gerçekleştirilebilir.
Daha önce de söylediğimiz gibi akıllı tahta ve bilgisayar aracılığıyla da
mevcut slaytlar üzerinden değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine orojenez öncesi ve sonrasında
görülen yer şekillerinin neler olduğunu sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bütün bu süreci ortaya çıkaran
temel etkenin ne olduğunu sorabilir ve bunu maket üzerinde göstermelerini
isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine kıvrımlı yapıyı göstermek için
kağıt, kırıklı yapıyı göstermek içinse granitin neden kullanıldığını
sorabilirler.
– Öğretmen öğrencilerden anlatımdan bir süre sonra Türkiye ve
22
Dünya’da ilgili yer şekillerini haritada göstermelerini, çizecekleri haritada
işaretlemelerini ya da kompozisyon halinde yazmalarını isteyebilir.
– Anlatım sonrasında Dünya haritası üzerinde levhaların yaklaşma
ve uzaklaşma alanları ve bu hareketlerin sonuçları değerlendirilebilir.
23
Epirojenez ve Sonuçları
Maket ve Deney Düzenekleri I
Gerekli Malzemeler
– 1 adet istenilen boyutlarda dikdörtgen mukavva kutu
– Ağaç kabuğu formlu açık kahverengi duvar kağıdı
– Mavi renkli karton
– Sıvı yapıştırıcı
– Tel zımba
– Kum
– Taş parçaları
– Yetecek boyutlarda mukavva parçası
– Maket bıçağı ve makas
Maketin Yapılışı
Slaytlarda görüldüğü gibi mukavva kutunun orta bölümünde dik
bir V alan oluşturulur. Bunun için maket bıçağı, mukavva parçaları ve
yapıştırıcı kullanılır. V’nin iki yanındaki yüksek düz yüzeylerin kenarlarına
çepeçevre mukavva parçaları yapıştırılır.
Daha sonra oluşturulan sistem tümüyle duvar kağıdıyla kaplanır.
Mavi kartondan kesilen bir şerit, V’nin tabanına yapıştırılır.
Mukavva parçasından alınan bir bölüm iki kenarının da tam
ortasından makasla biraz kesilir. Oluşan kanatlardan karşılıklı ikisi içe doğru
kıvrılıp tel zımbayla V oluşturacak şekilde birbirine tutturulur.
Hem makasla kesim hem de zımbalama sırasında oluşacak yüzeyle
V’nin iki kenarındaki yüzeylerin aynı yükseltide olmasına dikkat edilir.
V halini alan zımbalanmış bölüm, V alanın içine yerleştirilip üzeri
duvar kağıdıyla kaplanır. Mavi kartondan alınmış dar uzun bir şerit
büklümlü şekilde makasla kesilerek bu yüzey üzerine yapıştırılır.
Zımbalanıp V’nin içine yerleştirilen yüzeyin ön kısmındaki
dikdörtgen uzun kısmın üzeri de yine mavi kartonla kaplanır ve zımbalanır.
V’nin iki tarafındaki yüzeye kum ve taş parçaları maketteki gibi
yerleştirilir.
Son olarak mavi kartondan bir parça, bir mukavva parçası üzerine
zımbalanarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
24
Maketin Kullanımı
Büklümlü menderesli bir akarsu ve onun getirdiği alüvyonlarla
oluşmuş ova önündeki denizalanı birinci aşamayı temsil etmektedir.
V’nin içine yerleştirilen sistem çıkarılıp alınır. Üzerine mavi
kartondan bir parça zımbalanmış mukavva parçası V’nin tam önüne konulur.
İkinci aşamayı temsil eden bu durum, denizin alçalması ya da karanın
yükselmesiyle tabanlı vadinin yarılmasını ve eski ova tabanının taraça ve
plato haline dönüşümünü gösterecektir.
Değerlendirmeler sırasında özellikle Türkiye haritası üzerinde
platoların yeri de gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Daha önce de söylediğimiz gibi bu çalışma bir öğrenci grubuna
yaptırılabilir. Bizce tek bir öğrenciyi aşabilecek bir çalışmadır. Öncelikle
tedarik süreci gruba paylaştırılabilir. Slaytlar akıllı tahta ve bilgisayar ekranı
kullanılarak da değerlendirilebilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine 1. ve 2. aşamada görülen şekilleri
sorabilir, maket üzerinde gösterilmesini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden ders sonrası harita üzerinde
Türkiye platolarını göstermesini ya da dilsiz harita üzerinde ödev olarak
işaretlemesini isteyebilir.
25
Epirojenez ve Sonuçları
Maket ve Deney Düzenekleri II
Gerekli Malzemeler
– Kare biçimli iki kavanoz
– Kare biçimli iki boş plastik süt şişesi
– 2 adet boş dikdörtgen cam tuzluk
– Ağaç kabuğu formlu duvar kağıdı (1/4 m2)
– 4 adet mandal parçası
– Japon yapıştırıcısı
– Mavi suluboya
– Siyah pilot kalem
– Kavanozların yarısını dolduracak kadar su
– Maket bıçağı
Maketin Yapılışı
Boş plastik şişelerden biri, ortasından düzgün şekilde maket
bıçağıyla kesilir. Duvar kağıdından kesilen 2 parça şişelerin ağzına
yapıştırılır. Bu parçaların şişelerin bir tarafını tümüyle örtmesine dikkat
edilir. Aynı zamanda kısa olan şişenin ağzına yapıştırılan parçanın dikey
bölümü makette görüldüğü gibi daha geniş tutularak uzun şişenin dikey
tarafının bir bölümünü öretmesine çalışılır.
Denge ve kıvrılmayı önlemek üzere, kağıt yüzeylerin altına mandal
parçaları makette görüldüğü gibi yapıştırılır.
Bu işlemden sonra, kavanozlar yarısına kadar suyla doldurulur ve
şişeler yan yana bitişik duran kavanozlara batırılır ve 2 cam tuzluk üst üste
büyük şişe üzerine konur. Büyük şişe suya biraz gömülünce küçük
kavanozun ön tarafındaki yüzeyin üst bölümü 2 cm kalınlığında mavi
suluboyayla boyanıp üzerine “deniz”, mavi yüzeyin hemen altına da “deniz
tabanı” yazılır.
Mavi yüzeyin üst bölümüyle aynı hizada uzun şişenin ön
bölümündeki kağıt yüzeyin üzerinde kesik bir çizgi oluşturulur. Aynı
zamanda bu yüzey üzerine “kara” sözcüğü yazılır. Böylece maketin yapım
aşaması tamamlanmış olur.
26
Maketin Kullanımı
Öncelikle tuzluklar maket üzerinden kaldırılır. Bu, ilk aşamayı
temsil edecektir. Bu aşamada kesik çizgi yardımıyla kara ve denizin seviye
durumuna dikkat çekilir.
İkinci aşamada tuzluklar, kara üzerine yerleştirilir. Bu durum,
volkanizma ya da buzullaşmayla ağırlaşan karayı temsil edecektir. Bu
ağırlaşmayla karanın mantoyu temsil eden kavanoz içindeki suya
gömüldüğü hem görülecek hem de deniz yüzeyine inen kesik çizgi
aracılığıyla tespit edilecektir. Yine bu hareketle karanın bir bölümünün
deniz yüzeyi altına indiği, dolayısıyla deniz ilerlemesi yaşandığı da
gösterilmiş olacaktır.
Üçüncü aşamadaysa tuzluklar deniz yüzeyine konulur. Bu durum,
denizlerdeki tortulanmayı ifade edecektir. Tortulanmayla denizel levhanın
mantoya gömüldüğü ve deniz çekilmesi yaşandığı, deniz altında kalan
yerlerin tekrar karalaştığı da gösterilmiş olacaktır.
Son aşamadaysa tuzluklar kara üzerine tekrar konarak çökme ve
deniz ilerlemesi bir kez daha gösterilir. Daha sonra tuzluklar kaldırılıp tekrar
yükselme gözlemlenmiş olur. Bu son aşama, karaların aşındıkça ya da
buzullar eridikçe yükseldiğini kanıtlayacaktır.
Uygulamalar sırasında, Dünya ve Türkiye üzerinde ifade edilen
olayların örnekleri mutlaka gösterilmelidir.
Makette ayrıca, levhaların ağırlıklarıyla orantılı biçimde manto
üzerinde durdukları da gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bu çalışma nispeten daha kolaydır. Dolayısıyla özellikle
ödevlendirme çalışmalarında tek bir öğrenciye yapmak ve uygulamak üzere
verilmelidir. Yaparak kullanma dışında mevcut slaytlarımızdan da
yararlanmak mümkündür.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine çökme ve yükselmelerin ön
bilgiler ve deney/gözlemlerden yararlanarak neden ve sonuçlarını
sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine deney aşamalarımıza göre
transgresyon (deniz ilerlemesi) ve regresyonun (deniz gerilemesi) kaç
numaralı aşamalarda gerçekleştiğini sorabilir.
27
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Türkiye’nin mevcut yükselti
değerlerini almasının kaç numaralı aşamadaki gözleme karşılık geldiğini
sorabilir.
– Öğretmen, öğrencilerden gösterilen aşamaların hangi jeolojik
dönemlerde gerçekleştiğine yönelik bir araştırma yapmalarını, gözlemler ve
epirojenez konusu tamamlandıktan sonra isteyebilir.
28
Dünya’nın Eğiklik Durumu ve Değişmeleri
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Makette görüldüğü gibi küçük bir plastik küre
– Sert bir plastik zemin
– 2 adet 3’lü priz
– 2 adet makette görüldüğü gibi küçük ucu üçgen biçimli, ince
uzun ampulleri olan ampul yuvası
– Plastik, birkaç cm yüksekliğinde ve genişliğinde silindirik iki
parça
– Hizalamayı sağlamak üzere makette kafesli şekilde görünen
yüzeyler
– Prizlerin altına konulabilecek destekler (maketteki gibi kağıt ya
da eski suluboya kutusu vb.)
– Sıvı yapıştırıcı
– Siyah, ince uçlu gazlı kalem
Düzeneğin Yapılışı
Küre üzerinde dönenceler ve ekvatorun yeri belirlenip siyah gazlı
kalemle belirgin hale getirilir. Bu küre, kuzey kutbu tarafı sağa gelecek
şekilde plastik yüzey ortasına yerleştirilir.
Lamba yuvaları prize takılıp, ampuller yakılır. Ampuller küreye
dönük olmalıdır. Altına destekler konularak (boş suluboya kutusu ya da
kağıt) lambaların ucundan yansıyan ışık huzmelerinin düzenekte görüldüğü
gibi dönencelere odaklanması sağlanır. Bu sağlandıktan sonra destekler ve
prizler plastik yüzeye yapıştırılır.
Sağ taraftaki priz üzerine “21 Haziran”, sol taraftakinin üzerineyse
öğrencinin görebileceği şekilde “21 Aralık” yazılır.
Kürenin bu ilk pozisyonunu daha sonra da oluşturabilmek için
hizalayıcı bir parça küre, diğeri plastik yüzey üzerine paralel ve bitişik
olarak makette görüldüğü gibi yapıştırılır.
Prizler ve destekleriyle küre arasına, hizalayıcı parçalarla aynı
doğru üzerinde olmak üzere silindir parçalar makette görüldüğü şekilde
yapıştırılarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
29
Düzeneğin Kullanımı
Işık hüzmelerinin dönenceler üzerine odaklandığı durum,
Dünyamızın bugünkü eğiklik durumunu ve Güneş ışınlarının 21 Haziran ve
21 Aralık’ta dönencelere dik gelmesini temsil etmektedir. Bu konuma bağlı
olarak dönencelerin Güneş ışınlarını dik alan son noktalar oldukları,
dolayısıyla matematik iklim kuşaklarının sınırlarının oluşumu da
görülebilecektir.
Kürenin tabanı, sağdaki silindir yüzey üzerine yerleştirilerek küre
tam dik hale getirilir. Konuşlandırma sırasında her iki lambadan yansıyan
ışık huzmelerinin ekvatora odaklanmasına dikkat edilir. Bu durum, Dünya
tam dik olsaydı her zaman Güneş ışınlarının sadece ekvatora dik
gelebileceğinin kanıtıdır. Işınlar sadece ekvatora dik geldiği için de
dönenceler, dolayısıyla matematik iklim kuşakları ortadan kalkmıştır,
yorumu yapılabilir.
Daha sonra kürenin tabanı, sol taraftaki silindirik parça ve destekler
üzerine yerleştirilir. Bu durum, Dünyamızın eğikliğinin artması halini temsil
etmektedir. Eğikliğin arttığı bu duruşta küreye bakıldığında sağ taraftan
yansıyan ışık hüzmesinin yengeç dönencesinin kuzeyinde, sol taraftan
yansıyan ışık hüzmesinin ise oğlak dönencesinin güneyinde odaklandığı
görülür. Bunun anlamı, dönencelerin yerinin değiştiğidir. Yani matematik
iklim kuşaklarının sınırlarının değiştiğidir. Bu düzenekten yararlanarak şunu
da öğrenciye göstermemiz mümkündür; lambalardan yansıyan ışık
hüzmelerinden birini, bir meridyen üzerine gözümüzle odakladığımızda ve
aynı çizgi boyunca düzenekten uzaklaştığımızda ışık huzmesinin meridyen
boyunca aşağıya doğru indiği görülecektir. Bu uygulama, aynı meridyen
üzerindeki noktaların Güneş ışınlarını aynı anda en dik aldığını, yani Güneş
önünden aynı anda geçtiklerinin kanıtıdır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Eğer düzenek yapılarak kullanılacaksa öğretmen gözetiminde
yapılması uygundur. Çünkü parçaları doğru, uygun milimetrik
konuşlandırmak bu makette en temel noktadır. Slaytlardan yararlanarak
akıllı tahta ve bilgisayar ekranı üzerinden de değerlendirmeler yapılabilir.
30
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen ve öğrenciler birbirinden dönencelerin yerini
göstermesini isteyebilirler.
– Öğretmen ve öğrenciler birbirinden 21 Haziran ve 21 Aralık’ta
ışınların hangi dönencelere dik geldiğini göstermesini, açıklamasını
isteyebilir.
– Öğretmen ve öğrenciler birbirinden eğiklik durumlarının
değişmesiyle matematik iklim kuşakları ve dönencelerin nasıl bir değişme
gösterdiğini açıklamasını isteyebilir.
– Öğretmen ve öğrenciler birbirine dönence ve matematik iklim
kuşaklarını ortaya çıkaran en temel etkenin ne olduğunu sorabilirler.
31
Aydınlanma Çemberinin Konum Değiştirmesi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte dairesel bir mukavva parçası
– 2 adet mukavvanın çapı uzunluğunda ve 2 cm genişliğinde
mukavva şerit
– Şeritleri tahrip etmeyecek büyüklükte bir cıvata ve somun
– Dairesel mukavvanın yarısı büyüklüğünde 2 adet dairesel şeffaf
asetat
– İstenilen renkte suluboya
– İstenilen renkte gazlı kalem
– Sıvı yapıştırıcı
– Cetvel, makas ve gönye (açı ölçümü için)
Düzeneğin Yapılışı
Dairesel mukavvanın merkez noktası bulunarak cetvelle birbirine
dik ekvator ve Dünya’nın eksen çizgisi oluşturulur. Çizgilerden birine
Ekvator’u ifade etmek üzere 0o yazılır. Eksen çizgisinin uçlarında
oluşturulan noktaların iki yanınaysa kutupları ifade etmek üzere 90o yazılır.
Mukavva şeritlerin birinin merkez noktası bulunarak, somun tabanı
buraya yapıştırılır. Makas ucuyla dairesel mukavvanın merkezi delinerek,
somun ucu buradan geçirilir. Diğer şeridin tam merkezi de delinerek bu şerit
de somun ucundan diğer şeride paralel olacak şekilde dairesel mukavvanın
diğer yüzünde geçirilir ve cıvata somuna monte edilir.
Asetatlar, suluboyayla kareler oluşturacak şekilde boyanır ve
şeritlerin üzerine birbirine simetrik olarak yapıştırılırlar.
Aydınlanma dairesini ifade eden şeritler, sola doğru hareket ettirilip
23o27’lik bir açı oluştuktan sonra daire üzerinde şeritlere teğet ve ekvatora
paralel çizilecek çizgilerin alt köşesine 66o33 yazılır.
Düzeneğin Kullanımı
Üzerinde kareler oluşturulan asetatlar, geceyi yani karanlık yüzeyi
temsil ederler. Aydınlanma dairesi dikey konuma getirildiğinde yani kutup
noktalarından geçtiğinde aydınlık ve karanlık oranının bütün paralellerde
eşit olduğu, yani ekinoks olayı, yine aydınlanma dairesinin 66o33’lere yani
32
kutup dairelerine teğet geçmesiyle 21 Haziran ve arka yüz çevrildiğindeyse
21 Aralık konumu görülecektir. Ayrıca bu konumlarda kuzeye ve güneye
doğru gidildikçe gece ve gündüz oranının paralellerde farklılaştığı,
kutupların ya tümüyle aydınlık ya da karanlık olduğu da görülebilecektir.
Yine aydınlanma dairesi hareket ettikçe paraleller üzerinde gecegündüz
oranının değiştiği ve hangi konumu alırsa alsın gece-gündüz
oranının eşit olduğu tek paralelin Ekvator olduğu da değerlendirilebilecektir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Gereken malzeme, yapım süreci kolay düzeneklerden olduğundan
bütün öğrencilerin yapması ve uygulamaları gözlemleyip raporlaması
istenilebilir. Yalnız öğretmen açı tespiti ve merkez noktaların bulunma
yöntemlerini öğrencilere yapım çalışmasından önce hatırlatmalıdır.
Bunlar dışında slaytlardan yararlanarak kullanım da mümkündür.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen ve öğrenciler birbirine aydınlanma dairesine belli bir
konum vererek bunun hangi gündönümü tarihi ya da tarihlerine karşılık
geldiğini sorabilirler.
– Yine ön bilgilerden de yararlanarak çeşitli konumlarda
yeryüzünde yaşanan olaylar sorulabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine önbilgilerden yararlanarak
aydınlanma dairesinin konum değiştirmesine yol açan etkenleri sorabilirler.
– Öğrenciler uygulamalarından sonra gözlemlerinden oluşan
raporları sınıfta okuyarak gözlem ve raporlardaki doğru, yanlış ve eksikler
tartışılabilir.
33
Karstik Şekiller Maketi
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte, blok biçiminde köpük kütle
– Mavi hamur silgi
– Plastik, yeşil bitki figürleri
– Mavi suluboya
– Çalı biçimli birkaç cm’lik ağaç dalı parçaları
– 2 avuç kırmızı toprak (çiçek ve tohum satıcılarından temin
edilebilir)
– Plastik, küçük keçi maketleri
– Yeterli büyüklükte 2 cm kadar kalınlıkta köpük kütle
– Mavi elişi kağıdı
– 28 adet yorgan iğnesi
– 6 adet toplu iğne
– Maket bıçağı ve makas
Maketin Yapılışı
Elle köpük kütlenin üzerinde 2-3 adet parmak büyüklüğünde 1-1,5
cm derinliğinde oyuklar açılır. Bunların hemen yanındaysa 4-5 cm x 1,5-2
cm boyutlarında ve yine 1-1,5 cm derinliğinde başka bir oyuk oluşturulur.
Bir başka yerdeyse kütle yüzeyinin en az 1/10’unu kaplayacak
kadar ve daha derince bir başka oyuk açılır. Bunun yanındaysa genişlikleri
4-5 mm x 2-3 cm, derinliği 4-5 mm olan başka bir oyuk oluşturulur.
Yüzeyin üst ve uzun yanal yüzeylerinden birinin kesiştiği yerdeyse,
makette görüldüğü gibi ön tarafı açık, yani içi görülebilecek şekilde dar ve
derin 2 cm x 5-6 cm’lik bir oyuk daha oluşturulur.
İlk 3 oyuğun içi kırmızı toprakla örtülür. En büyük oyuğun ortası
mavi suluboyayla boyanır. Mavi yüzey çevresinde oyuk tabanına konulan
toprağa, plastik yeşil bitki figürleri batırılır. Son iki oyuğun tabanlarınaysa
mavi hamur silgiden koparılan parçalar su formu şeklinde yerleştirilir.
Çalı biçimli ağaç dalı parçaları, blok yüzeyi üzerine batırılır.
8 adet yorgan iğnesi, keçi maketlerinin ayaklarına batırılır ve daha
sonra maketler de yüzeyin çeşitli yerlerine batırılarak yerleştirilir.
İçine mavi hamur silgi parçası yerleştirilen derin oyuğun olduğu
34
taraftaki yanal yüzeye, 2 cm kalınlıktaki köpük kütleden koparılan ve
üçgenimsi basamak şekli verilmiş iki parça, içleri biraz oyulup ve bu oyuk
kısım mavi suluboyayla biraz boyandıktan sonra 8 adet yorgan iğnesiyle
sabitlenir. Tam üzerlerinde ana bloğun yanal ve üst yatay yüzeylerin
birleştiği köşe çizgisi boyunca maket bıçağıyla çentikler oluşturulur.
Makette görüldüğü gibi, kütlenin bir tarafındaysa yine elle dikkatle
oyularak dar, uzun basamaklı bir vadi sistemi oluşturulur ve tabanı mavi
suluboyayla boyanır.
Sabitlenen basamakların tam karşısındaki yanal yüzeyin tam
ortasında, köpük kütle içinde vadiye kadar uzanan bir mağara sistemi, yine
elle oyularak hazırlanır. Mağara sisteminin bir kesiminde tavan yüzeye
kadar dikkatlice koparılarak alınır. Diğer 2 cm kalınlığındaki köpük
kütleden alınan 2 parça çökmüş bir mağara tavanını temsil edecek şekilde
yerleştirilip, 8 adet yorgan iğnesiyle sabitlenir. Köpük parçalarına sarkıt,
dikit ve sütun şekli verilerek bunlar da mağara sisteminin derinliklerine
iğnelerle sabitlenir.
Son olarak mavi elişi kağıdından bir parça, mağara sisteminin
vadiye yakın bölümüne, bu sefer toplu iğnelerle sabitlenir. Yine elişi
kağıdından ince bir parça kesilerek bu mavi yüzeyden akarsu yatağına kadar
uzatılıp, bu da toplu iğnelerle sabitlenir.
Maketin Kullanımı
Beyaz, köpük kütle kalker yapılı karstik bölgeyi temsil etmektedir.
Maket bıçağıyla oluşturulan çentikler lapyaları, yüzey üzerindeki 3
küçük oyuk dolinleri, yanındaki oyuklarsa uvala ve polyeleri göstermektedir.
İçine hamur silgi parçası yerleştirilen derin oyuk obrukları, içine
küçük bir silgi parçası yerleştirilen küçük oyuk çıkmaz vadiyi, üçgenimsi
basamaklar ise travertenleri göstereceklerdir.
Bloğun yüzeyi, geçirimli kalker yapı nedeniyle yüzey suları
bakımından fakir karstik platodur. Burada, ancak kurakçıl çalılar yetişip,
keçi beslenebilir. Çalı parçaları ve keçiler, bu özelliği göstermek içindir.
Basamaklı vadi, kanyon vadileri gösterirken çöken mağara tavanı,
çökme depremini gösterecektir.
Mavi elişi kağıdı parçası, yeraltında biriken suları; vadiyle bu kütle
arasındaki parça ise voklüz kaynağını temsil edecektir.
Bu maketle karstik bölgelerin yeraltı suları bakımından zengin
olduğu ve kalker yapı nedeniyle tarıma ve yerleşmeye uygun tek yerin polye
35
tabanı olduğu, bunu sağlayan polye gölü de çalışma yardımıyla gösterilmiş
olacaktır. Polye tabanına yerleştirilen yeşil bitki figürleriyse tarım ürünlerini
temsil edeceklerdir.
Anlatım sırasında sınıfa yapıyı ortaya çıkaran kalker ve jips
örnekleri de gösterilebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Çalışma, mağara ve diğer karstik şekillerin oluşumu düzeneğiyle
etkileşimli kullanılacaktır.
Çok sayıda iğne kullanılması ve çabuk dağılan, kırılan malzemeyle
çalışıldığından, ayrıca elle oyma işlemleri sırasında malzeme zarar
görebileceğinden öğretmen denetiminde ve grup çalışmasıyla yapılabilecek
özellikte bir ders aracıdır.
Grup hem tedarik hem de yapım sürecinde ortaklaşa çalışmalıdır.
Slaytlar üzerinden değerlendirmeler yapmak da mümkündür.
Düzenekle etkileşim kurallarıysa o bölümde açıklanmıştır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Maket üzerinde karstik şekiller tanıtıldıktan sonra
öğretmen/öğrenciler birbirinden Türkiye haritası üzerinde karstik alanları
göstermesini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bu bölgelerin yüzey suları
bakımından fakir, yeraltı suları bakımından zengin olmalarının nedenlerini
sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde her bir karstik
şeklin gösterilmesini isteyebilir.
– Ayrıca hangi şekillerin turistik değer taşıdığı sorulabilir.
– Bölgede neye bağlı olarak beyaz rengin hakim olduğu da
istenebilir.
36
Erozyon ve Heyelan Maketi
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte, kare biçimli, ahşap bir çerçeve
– Suluboya takımı
– Aktarlardan temin edilebilecek 300 gr kadar civanperçemi
(akbaş) bitkisi
– 2-3 adet oyuncak sığır maketi
– 5 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Yeterli miktarda ıslak toprak
– Çimen formuna sahip bir yüzey (kırtasiyelerden temin edilebilir)
– Makas ve sıvı yapıştırıcı
– 1 adet A4 asetat
– 20 adet plastik tarım ürünü ve bitki figürleri
– Bir çay bardağının 1/4’ünden az toz alçı
– Siyah gazlı kalem
– Yarım avuç kum
– 20 adet kuru, ince dal parçaları (kalınlıkları 2-3 mm, uzunlukları
5 mm kadar) Bunlar akbaş saplarından elde edilebilir
– Tel zımba
– 10-12 cm uzunluğunda tahta bir çubuk
Maketin Yapılışı
Ahşap yüzeyin yarısı erozyon, diğer yarısıysa heyelan olayını
açıklamak üzere kullanılır. Arada 4-5 cm’lik bir boş kuşak kalmasına dikkat
edilmelidir.
Çerçevenin erozyon için ayrılmış bölümünün bir kenarının yarısı
boyunca, toprakla eğimli bir yamaç oluşturulur. Diğer yarı üzerinde de
yamaç genişliğinde toprakla düz bir yüzey oluşturulur. Eğimli yamacın
hemen karşısında arada 2 cm’lik bir boşluk bırakılarak aynı genişlikte ve
uzunlukta, toprakla bir başka eğimli yüzey oluşturulur. Bu yüzeyin bittiği
yerden itibaren, yine aynı genişlikte toprakla düz bir yüzey oluşturulur.
Yalnız bu yüzey, karşısındaki yüzey gibi uca kadar uzatılmaz. Arada 10 cm
kadar bir alan kalmasına dikkat edilir. Son oluşturulan eğimli ve düz yüzeye
bitişik olarak, toprakla basamaklı bir yamaç oluşturulur. Bu yüzey, düz
37
yüzeyin ucundan başlayıp sistemin ortalarına kadar devam edebilir. Onun
bittiği yerden, diğer uca kadar yine toprakla makette görüldüğü gibi 0,5 cm
yüksekliğinde bir set yapılır. Tahta çubuk bu setle eğimli yüzey arasına
yerleştirilir. Basamaklı yamaçla çubuk arasında oluşan çukura kumlar
yerleştirilir. Öndeki çukur içineyse kağıttan yapılmış 2 küçük ev maketi
yerleştirilerek yapıştırılır.
Karşılıklı eğimli yüzeylerin yarısı uzunluğunda ve aynı genişlikte
2 çimen yüzey, bu 2 alana karşılıklı yerleştirilir ve etrafları toprakla sıvanır.
Akbaş bitkilerinin üzeri yeşil suluboyayla boyandıktan sonra
orman formu oluşturacak şekilde eğimli yüzeylerin diğer bölümlerine
karşılıklı batırılırlar. Yalnız bitişiğinde basamaklı yüzey bulunan eğimli
yamacın 5 cm’lik uç kısmı boş bırakılır. Bu boş bırakılan alanda orman
formunun hemen yanında 2 cm genişliğinde tarım ürünlerini ifade eden
plastik unsurlar toprağa batırılırlar. Geri kalan 3 cm’lik bölüm üzerindeyse
makasla eğim yönüne paralel oluklar oluşturulup, olukların tepesinde
toprağa kuru dal parçaları saplanır. Düz yüzeylere de yine kuru dal parçaları
saplanır. Üzerinde çimen formu olan yüzeylereyse hayvan maketleri
yapıştırılır.
Makette de görüldüğü gibi basamaklı yüzeyin eteğinden, eğimli
yüzeylerin başlangıç noktasına kadar arada kalan alan mavi suluboyayla
boyanır. Karşılıklı düz yüzeylerin başlangıç noktasından itibaren basamaklı
yüzey çevresi de dahil mavi yüzeye toprak sürülerek bulanık bir görüntü
oluşması sağlanır. Basamaklı yüzeye bitki figürleri de saplanarak erozyon
kısmının yapımı tamamlanmış olut.
Ahşap yüzeyin diğer yarısındaysa makasla bir çizgi oluşturulur ve
çizgi üzerine “fay” yazılır. Burada yan yana toprakla 2 eğimli yüzey
oluşturulur. Fay çizgisi üzerine gelecek yüzeyin içi boş bir şekilde
oluşturulur. Önündeyse ıslak toprakla bir yığın meydana getirilir. Diğer
yüzeyin üzerine, yeşile boyanmış akbaş bitkileri saplanıp üzerine toz alçı
serpilirken; birkaç ağaç formu da toprak yığınına batırılır. Zımbayla
silindirik görünüm almış 2 dosya kağıdı, üzerine alçı serpilmiş eğimli
yüzeyin iki yanına yapıştırılır. Daha sonra makasla bulut şekli verilmiş
dosya kağıdı parçası, bu dairesel desteklere zımbalanır.
Asetat, bir ucundan makasla yağışı ifade edecek şekilde ince
dilimlere ayrılır (tabi kesim işlemi uca kadar gerçekleştirilmez). Bu asetat
da arka tarafından bulut formuna zımbalanır.
Birkaç ağaç ya da bitki formu da içi boş oluşturulan yamaç
kenarına batırılır. Bu yamacın uzanışına uygun kesilmiş üçgen bir kağıt
38
parçası üzerinde suluboyayla farklı renkler kullanılarak eğime paralel
uzanan tabakalar oluşturulur. Bu parça yüzeyin kenarına yerleştirilip
tabakalar görünecek şekilde toprakla sıvanır.
Diğer yamaç eteğinde, makette görüldüğü gibi yamacı boydan
boya aşan bir akarsu yine mavi suluboyayla oluşturulur. Diğer yüzey
önündeki toprak yığını gerisinde, yine mavi renkle bir göl meydana
getirilerek yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette öncelikle verilecek mesaj, bitki örtüsünün tahribatıyla
erozyonun ortaya çıktığıdır.
İlkel hayvancılığın erozyonu artıran bir etken olduğu çayırlarda
otlayan hayvan figürleriyle ifade edilebilir. Yine erozyonla toprakların
taşındığı göl ve kıyıların hızla dolduğu da akarsu ve göldeki çamurumsu
görünümle aksettirilmiş olacaktır.
Orman yanında oluşturulan, bitki figürleri olan arazi; tarım
ürünlerinin de erozyonu önlediğini gösterirken, yanındaki boş ve eğim
yönünde sürülmüş arazi nadasın ve arazinin sürülme yönünün erozyonda
önemli olduğunu kanıtlayacaktır. Yine hem eğimli hem düz yüzeylerdeki
kuru dal parçaları, bitki örtüsüne zarar verildiğinde her yerde erozyonun
başlayacağının delili olarak ifade edilebilir.
Öndeki kum yığını ve önündeki ahşap çubuksa rüzgar erozyonu ve
bundan korunmak için inşa edilen rüzgar perdelerini; basamaklı yamaç ve
üzerindeki bitki formlarıysa basamaklandırma ve ağaçlandırmanın
erozyonu önleyici çalışmalar olduğunu göstereceklerdir.
Heyelan bölümündeyse heyelan öncesi ve sonrası durumla,
heyelana neden olan faktörlerle sonuçları görülmektedir. Eğim faktörü,
yağış, alçıyla ifade edilen kar ve kar erimeleri, fayla ifade edilen deprem,
ayrıca tabakaların eğim yönünde uzanmasının artırıcı etkisi görülecektir.
Ayrıca bitki örtüsünün heyelanı önleyici bir etkisinin olmadığı da
toprakla sürüklenmiş ağaç formlarıyla kanıtlanmış olacaktır.
Heyelan set gölü oluşumu da makette görülmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Malzeme çokluğu ve ayrıntılı bir çalışma gerektirdiğinden yine
grup çalışmasıyla yapılması uygun olan bir ders aracıdır.
Tek bir öğrencinin yapıp sunum gerçekleştirmesi dönem ödevi ya
39
da diğer not değerlendirmelerinde kullanılabilir.
Slaytlardan yararlanarak da değerlendirmeler yapılabilir.
Çalışma Bitki Örtüsü Erozyon İlişkisi ve Heyelan Oluşumu Deney
Düzenekleriyle etkileşimli kullanılmalıdır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde heyelan ve
erozyonun nedenlerini ifade eden yerleri göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen ve öğrenciler yine birbirinden maket üzerinde erozyon
ve heyelanın sonucu olan unsurları ve yerleri göstermelerini isteyebilirler.
– Maket üzerinde, erozyona karşı alınabilecek önlemlerin
değerlendirilmesi istenebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden Dünya ve Türkiye haritalarında
erozyon ve heyelan alanlarını göstermelerini isteyebilirler.
40
Gökcisimleri Maketi
Gerekli Malzemeler
– İstenilen boyutlarda mukavva yüzey
– Mavi ve beyaz karton
– Küçük boyutlu plastik küre
– Hamur silgi (gri renkli)
– Sarı elişi kağıdı
– Suluboya takımı
– 1 cm boyutlarında hafif bir taş parçası ve 1-2 cm boyutunda
başka bir taş parçası
– Tel zımba
– Sarı renkli toz sim parçaları (kırtasiyelerden temin edilebilir)
– Şeffaf beyaz jelatin yüzey
– Sıvı yapıştırıcı
– Makas
– Siyah gazlı kalem
Maketin Yapılışı
Mavi karton, mukavva üzerine zımbalanır. Beyaz kartondan
kesilen dairesel parça ise mavi karton üzerine zımbalanır. Bu dairesel yüzey
üzerinde gazlı kalemle atmosferin katları oluşturulup adları ve
başlangıç/bitiş yükselti değerleri yazılır. Yüzeyin tam ortasınaysa küre
yapıştırılır.
Jelatin yüzey dairesel olarak kesilip atmosferi temsil eden yüzeye
zımbalanır. 1 cm’lik taş parçası siyaha boyanıp jelatine yapıştırıldıktan
sonra etrafı da kırmızı suluboyayla boyanır. Hamur silgiden koparılan bir
parçaya daire şekli verilir ve bunun üzerinde elle küçük çukurlar oluşturulur.
4-5 cm’lik bu parça, atmosferin bittiği yerden 1 cm kadar uzağa yapıştırılır.
Mavi kartonun sağ alt köşesinden 4 cm kadar üste, sarı elişi kağıdından
kesilen 5 cm çaplı parça kesilip yapıştırılır. Bu sarı yüzeyle atmosfer arasına
hamur silgiden koparılan parçalarla oluşturulmuş 1 cm çaplı daireler
yapıştırılır.
Mavi kartonun altında kırmızı suluboyayla dumanımsı bir kütle
oluşturulur. Üzerinde çukurlar olan cisimle bu dumanımsı kütle arasındaysa
yine hamur silgiden koparılan 1-2 cm’lik daire yapıştırılır. Bu dairesel
41
yüzeyin etrafına açık kahverengiye boyanmış 1-2 mm genişliğinde bir halka
yapıştırılır. 1-2 mm’lik taş parçasıysa üzerinde çukurlar olan cisimle sarı
yüzey arasına yapıştırılıp, buna beyaz suluboyayla bir kuyruk yapılır. Mavi
karton üzerine sıvı yapıştırıcı yer yer dökülüp elle yaydıktan sonra buralara
sim parçaları serpilir ve maketin yapımı tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Çalışmada, temelde gösterilen şey Dünya ve gökcisimleri
ilişkisiyle Dünya’nın Uzay ve Güneş sistemindeki unsurlardan biri
olduğudur.
Makette Dünyamıza yakından bakıldığı, bu nedenle Dünyamızın
ayrıntılı görüldüğü, diğer uzaktaki cisimlerinse daha küçük görüldüğü
varsayılmaktadır.
Yine çalışmada atmosfere çarpıp yanan göktaşı siyaha boyanan ve
etrafına kırmızı boyayla alev formu çizilmiş taşla temsil edilmekte,
dolayısıyla atmosferin koruyucu özelliği belletilmiş olmaktadır.
Sarı yüzey Güneş’i, üzerinde çukurları olan yüzey Ay’ı temsil
edecektir. Bu çukurların (krater) atmosfer olmamasının neticesi olduğu da
ifade edilmelidir.
Diğer dairesel unsurlarsa Güneş sistemindeki gezegenlerden
bazılarını (halkalı olan Satürn’ü), ortadaki küçük taş kuyruklu yıldızları, en
alttaki kırmızı bulutumsu yüzey nebulaları, simlerse uzayda hareket eden
göktaşlarını, mavi karton yüzeyse uzay boşluğunu gösterecektir. Ayrıca
atmosferin katları da maket aracılığıyla gösterilmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrencinin yapıp sınıfa sunum yapmasına elverişli bir
çalışmadır. Yapım esnasında öğretmen, teknik astronomik terimler
konusunda öğrencinin yararlanacağı kaynaklar konusunda yardımcı
olmalıdır. Yine slayt üzerinden sınıfta ya da başka bir ortamda
değerlendirmeler yapmak mümkündür.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde çeşitli
gökcisimlerini göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden makette atmosferi hangi
parçaların temsil ettiğini göstermesini isteyebilir.
42
– Öğretmen/öğrenciler birbirine makette atmosferin hangi
özelliğinin görüldüğünü sorabilir.
– Yine Ay üzerindeki krater çukurlarını oluşturan temel etken
sorulabilir.
43
Besin Zinciri, Madde Döngüleri
Maketi
Gerekli Malzemeler
– Pilli, eski bir duvar saati
– Sıvı yapıştırıcı
– Sandalyede oturan bir insan figürü
– Plastik, küçük yiyecek figürleri
– Plastik, küçük masa maketi
– 2 adet otçul, 1 adet etçil, 1 adet de herhangi bir hayvan figürü
– İçinde plastik bitki formları olan bir kap
– Ot topluluğu şeklinde bitki figürleri
– Makas
– Sarı elişi kağıdı
– Küçük mikroorganizmaları temsilen 2-3 böcek figürü
– Çizgisiz dosya kağıdından kesilmiş 1 cm x 5 cm’lik bir parça
Maketin Yapılışı
Duvar saatinden, saat değerlerini gösteren kağıt ya da plastik
yüzeyle akrep çıkarılır.
Saatin çerçevesi üzerine içinde bitki formları olan kap, kabın
kenarlarından birine de sarı elişi kağıdından kesilmiş dairesel parça
yapıştırılır (saat kare biçimliyse kap, kenarlardan birine; dairesel ise belli bir
yere yapıştırılır).
Kare biçimli saatse komşu kenara, dairesel ise 90o sağa ya da sola
ot topluluğu şeklinde bitki figürü ve burada otlayan hayvan figürü
yapıştırılır.
Kare biçimli saatse demin sözü edilen kenarın bir kısmında, daire
biçimliyse demin sözü edilen canlandırmanın 45o uzağında otçul hayvan ve
onu avlayan etçil hayvan av anını temsil edecek şekilde yapıştırılır.
Kare biçimli saatte deminki canlandırmaların bulunduğu kenarın
yanındaki kenar üzerinde ya da av sahnesinden dairesel saatte 45o uzakta
sandalyesiyle oturan bir insan ve önüne plastik masa ve masanın üzerineyse
bitkisel, hayvansal yiyecek ürünleri yapıştırılır.
Son kenar ya da 90o uzakta ise bir hayvan figürü ölmüş şekilde,
44
yani yatar biçimde yüzeye, üzerine de böcek figürleri yapıştırılır. Üzerine
azot, karbon, demir, kalsiyum, fosfor vb. mineral isimleri yazılı çizgisiz
dosya kağıdından kesilmiş parça yelkovanın üzerine yapıştırılarak maketin
yapım süreci tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette sarı daire Güneş’i, kap içindeki bitkilerse fotosentez
olayını temsil etmektedir.
Otlayan hayvan I. tüketicileri, avlanan etçil hayvan II. tüketicileri,
yemek yiyen insansa III. tüketicileri gösterecektir.
Ölen canlıların ayrıştırıcılar tarafından madde ve minerallerine
ayrılmasıysa ölen hayvan ve böcek figürleriyle gösterilmiş olacaktır.
Saatin kadranı yardımıyla döndürülen, üzerinde mineral isimleri
yazılı parçaysa besin zinciri ve diğer doğal süreçlerle maddelerin doğada
dönüp dolaştığını ifade edecektir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Son yıllarda coğrafyaya katılan ve biyoloji kökenli bir konunun bu
şekilde somut görerek, yaşayarak öğretilmesi önemlidir kanaatindeyiz.
Maket son derece basit fakat konuyu özetleyici mahiyettedir. Bir öğrencinin
yapıp sınıfa sunum yapmasına elverişli bir çalışmadır.
Slayt üzerinden değerlendirmeler de yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden üretici canlıları maket üzerinde
göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde birincil, ikincil
ve üçüncül tüketicileri göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde ayrıştırıcıları
göstermesini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine üreticiler ve tüketiciler arasındaki
farkları ön bilgilerinden de yararlanarak sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine ayrıştırıcıların önemini
sorabilirler.
45
Güneş’in Günlük Hareketi Yerel Saat İlişkisi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte mukavva bir kutu
– Sarı karton
– Siyah gazlı kalem
– Kullanılmayan bir radyodan vb. eski elektronik araçlarda
çıkarılmış sağa sola kıvrılmasını sağlayan mekanizmasıyla eski 15-20
cm’lik anten parçası
– Sıvı yapıştırıcı
Düzeneğin Yapılışı
Mukavva kutunun arka yüzünün uzun kenarlardan birinin üzerine
bir çizgi çizilip sağına “doğu”, solunaysa “batı” yazılır.
Tam ortasına anten mekanizması yapıştırılır. Antenin uç tarafınaysa
kartondan kesilmiş 10 cm çaplı daireselbir parça kesilip yapıştırılır.
Kartondan kesilmiş 5 cm çaplı 13 adet parça 15o arayla doğudan
batıya doğru yapıştırılır. Bu parçalar üzerine doğudan batıya doğru 6 ile 18
arasında sayılar yazılır. Yine daireler arasında oklar oluşturulur.
Son olarak 6 ile 7 daireleri arasında bir açı oluşturulup değeri 15o
olarak yazılır ve maketin yapım süreci tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekle, öğrencinin anlamakta en çok güçlük çektiği konulardan
biri olan Güneş’in günlük görünür hareketi yerel saat ilişkisi, bir başka
ifadeyle belli bir yerde belli bir anda yaşanan yerel saat değerinin Güneş’in
ufuk çizgisi üzerindeki konumu olduğu görülmektedir. Düzenekle Güneş
hareket ettikçe bulunduğumuz yerde saat değerinin de değiştiği
gözlenmektedir. Yatay çizgi ufuk çizgisini, antenin hareketli manivela
mekanizmasının olduğu yer bulunduğumuz meridyeni, yeri göstermektedir.
15o’lik açı değeri Güneş’in bir saatte 15o’lik yol aldığını ifade
etmek amaçlıdır. Yine bu düzenekte saat 06.00 ile 12.00 arasında ışınların
bulunduğumuz yere doğudan, 12.00 ile 18.00 arasındaysa batıdan geldiği de
görülmektedir. Ayrıca gün içinde 6.00-12.00 arasında ışınların dikleştiği,
12.00-18.00 arasındaysa eğikleştiği görülmektedir. Anten parçası burada
46
ışınları, sarı daireyse Güneş’i temsil etmektedir denilebilir. Düzenekten
yararlanarak Güneş ışınları gölge boyu ilişkisi de ifade edilebilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Her bir öğrenci bu maketi yaparak yerel saat konusu işlenirken ve
ilgili sorular çözülürken kullanabilir, hatta kullanmalıdır. Biz kendi
derslerimizde saat problemleri çözülürken bu çalışma kullanıldığında
öğrencinin daha başarılı olduğunu gördük ve öğrencilerimizden olumlu
dönüşler aldık. Bizce bu çalışmada slayttan yararlanma söz konusu olmasına
karşın çok yararlı olacağı kanaatinde değiliz.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öncelikle öğretmen yerel saat kavramını sunarken, öğrenci
konuyu tekrar ederken ve soru çözerken mutlaka çalışmadan yararlanmalıdır.
– Örneğin; öğretmen öğrencileri ikili gruplara ayırarak onlardan
iki kenti örnek alıp, birinde Güneş’in konumu mesela 07.00 iken diğerinde
Güneş’in konumunu bulmalarını isteyebilir.
– Ön bilgilerden de yararlanarak yerel saat kavramını ortaya
çıkaran ana etken istenebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden 6.00-12.00 ve 12.00-18.00
saatleri arasında gerçekleşen olayları sıralamalarını isteyebilir.
47
Dünya’nın Eğikliğini Oluşturan Açıların Değişmesi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte mukavva bir kutu
– Sarı renkli karton
– Kalın uçlu siyah ve mavi gazlı kalem
– Gönye
– Makas ve sıvı yapıştırıcı
– 1 adet vida ve somun
– Mukavva kutu boyutlarına uygun 1 adet asetat
Düzeneğin Yapılışı
Sarı karton, kutunun taban kısmına sıkıca yapıştırılır. Tam ortaya
siyah kalemle bir çizgi çizilip üst kısmına “ekliptik” yazılır. Daha sonra
asetat dairesel olarak kesilir ve üzerine birbirini dik açıyla kesecek şekilde,
yine siyah kalemle eksen ve ekvator çizgileri çizilip, “eksen” ve “ekvator”
isimleri çizgiler üzerine yazılır.
Asetatın çevresineyse belirgin görülebilmesi için mavi kalemle
dairesel bir çizgi çizilir. Ekvator ve eksenin kesişme noktasına açılan bir
delikten vida geçirilir ve vidayla asetat ekliptik üzerinde açılan uygun bir
delikle mukavva kutuya sabitlenir. Kutunun arka tarafında somun vidaya
monte edilerek yapım aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Bu çalıma aslında Dünya’nın eğiklik durumu ve değişmeleri deney
düzeneğini tamamlayıcı niteliktedir. O düzenekte eğiklik, yani açı
değişmeleri gerçekleştiğinde matematik iklim kuşaklarının değişmesi bu
çalışmamız üzerindeyse bu değişim somut açısal değerler olarak
görülebilecektir.
Öncelikle gönye kullanılarak ekliptik, ekvator ve ekliptik, eksen
arasındaki bugünkü 66o33 ve 23o27’lik açılar oluşturulmalı ve diğer
düzenekte eğikliğin artışı-azalışı gerçekleştiğinde ya da Dünyamız tam dik
olduğunda, açılarda yaşanacak değişim bu çalışma üzerinde gösterilmelidir.
48
Yapılabilecek Etkinlikler
Tek bir öğrencinin rahatlıkla gerçekleştirebileceği bir çalışmadır.
Öğrenci çalışmasını mutlaka yukarıda sözünü ettiğimiz çalışmayı
gerçekleştiren arkadaşlarıyla işbirliği içinde yapmalı ve sunum birlikte
tatbik edilmelidir.
Slaytlar kullanılarak da değerlendirmeler yapılabilir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine belli açısal değerler vererek ya da
asetatı hareket ettirerek söylenen/görülen durumlarda Dünya’nın eğiklik
durumunun nasıl değiştiğini sorabilirler.
– Bu durumlarda diğer düzenekten de yararlanarak matematik
iklim kuşaklarının nasıl bir değişme gösterdiğini ve yeryüzünde ortaya
çıkabilecek sonuçlar önbilgilerden de yararlanarak değerlendirtilebilir.
49
Erozyonla Kıyıların Dolması
Maketi
Gerekli Malzemeler
– Eski, dikdörtgen veya kare biçimli kapak
– Mukavva parçası
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Suluboya takımı
– Sıvı yapıştırıcı
– Makas
Maketin Yapılışı
Kapağın iç tarafının ortasında mavi suluboyayla %10-15’ini
kaplayacak şekilde bir deniz alanı oluşturulur. Deniz alanının 2 yanına
mukavva parçaları yapıştırılır. Mukavva yüzeylerin her ikisi, üzerinde
körfez oluşturulacak şekilde parçalar kesilir. Kesilen parçalardan biri,
körfezlerden biri üzerine yapıştırılır. Karşısındaki körfez alanı da maviyle
boyanarak deniz alanına katılır.
Körfez tarafında, kıyıda çizgisiz doya kağıtlarıyla küçük ev
maketleri hazırlanarak yapıştırılır ve çatıları kırmızı boyayla boyanır.
Yine mavi renkle şehir içinden geçecek şekilde menderesli bir
akarsu çizilir. Körfez üzerine de mukavva parçalarıyla basit bir yelkenli
yapılarak yapıştırılır.
Akarsu üzerinde açık kahverengiyle lekeler yapılmaya çalışılır.
Karşı tarafta da yine menderesli akarsu oluşturulup, akarsu üzerinde aynı
renkle lekeler oluşturulur. Akarsuyun körfez üzerine yapıştırılan parçadan
denize ulaşmasına çizimlerde dikkat edilir ve bu parça da kahverengiye
boyanır. Bu parçanın bitiş çizgisinden hemen sonra akarsu boyunca yine
dosya kağıtları ve mukavva parçaları kullanılarak yıkılmış ev maketleri
oluşturulup yapıştırılır ve yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Körfez tarafı erozyon öncesi dönemi temsil etmektedir. Bu
dönemde yelkenli ve bina maketleri deniz ticaretiyle zenginleşen bir kenti
temsil etmektedir. Akarsu üzerinde oluşturulan lekelerse yoğun alüvyon
akışını gösterir.
50
Karşı tarafta körfezin üzerine yapıştırılan parça, alüvyonlarla dolan
körfezi ifade etmektedir. Harabe halini almış yapılarsa denizden uzakta, iç
kesimde kalan deniz ticaretinden yoksun kentin terkedilip yok olmasını
göstermektedir. Maketin kullanımı sırasında bu süreci yaşamış Efes, Milet,
Truva gibi antik kentler mutlaka örnek olarak verilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrencinin de yapıp sunabileceği özellikte bir çalışmadır.
Sunum esnasında mutlaka bir Türkiye haritası üzerinde bu süreci yaşamış
yerler gösterilmelidir.
Slaytlar üzerinden de değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bu süreci yaşayan ya da yaşaması
olası yerlerin özelliklerini önbilgilerinden de yararlanarak söylemesini
isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine sunum sonrasında ülkemizde bu
süreci yaşamış antik kentleri sorabilirler.
– Öğretmen öğrencilerden 19. yüzyıl sonlarında aynı süreci
yaşamaya başlayan İzmir Limanının kurtarılmasıyla ilgili yapılan
çalışmaları araştırmalarını isteyebilir.
51
Akarsu Çığırları, Baraj ve Hidroelektrik Santral
Maketi
Gerekli Malzemeler
– İstenilen büyüklükte mukavva bir koli
– Koli genişliğinde mukavva bir levha (Y levhası)
– Renk çeşidi yeterli suluboya
– Plastik pipet
– Pervaneli küçük bir elektrik motoru
– Plastik bitki figürleri
– Dikiş ipliği
– Makas
– Japon yapıştırıcısı
– Yapılacak ağaç sayısı kadar yorgan iğnesi
Maketin Yapılışı
Kolinin yan kapakları V oluşturacak şekilde Japon yapıştırıcısıyla
tabana sabitlenir. Ön ve arka kapaklar kesilir. Bu parçalardan biri, kolinin
üst arka bölümüne yapıştırılır. Kapağın uzun kenarlarına dik şekilde yarısı
maviye, yarısı yeşile boyanır.
Kolinin ön tarafındaki dikey çeper kesilir ve kolinin alt tarafına
yapıştırılır.
Daha önce kesilen kapaklardan biri V biçiminde kesilir ve barajın
savak kapakları bu V şekil üzerinde makasla oluşturulur. Kapağa V şekli
verilirken ve savak kapakları oluşturulurken yerleştirileceği V şekli verilmiş
vadinin boyutları dikkate alınır ve barajı temsil edecek şekilde yapıştırılır.
Yine Y levhasından kesilen bir parça barajla üçgen ön yüz arasına
V şeklinde yapıştırılır. Bu V şeklindeki parçanın tabanında mavi renkle
akarsu yatağı gösterilir. Yalnız akarsu yatağının koli tabanından 1-2 cm
yüksekte olmasına dikkat edilir. V şekilli parçanın bir tarafında makas ucu
kullanılarak akarsuyun yan kolları oluşturulup maviye boyanır.
Y levhasından kesilen bir parça, vadiyle öndeki yatay yüzey
arasında eğimli şekilde yerleştirilir ve yapıştırılır. Bu işlemden önce,
parçanın ön yamaçları yarım çember biçiminde makasla kesilir ve parçanın
iki yanında üçgen kesilen parçalar vadi, eğimli yüzey ve yatay yüzeyi
birleştirecek şekilde yapıştırılır. Mavi renkle akarsu yatağı ve kahverengiyle
52
de makette görüldüğü gibi birikinti konileri gösterilir.
Yatay yüzeye Y levhasından kesilen bir parça yapıştırılır ve denizi
temsil etmek üzere maviye boyanır. Yine kıyıda aynı levhadan alınmış
üçgen bir parça, deltayı gösterecek şekilde yapıştırılır. Delta ve ova tabanını
ifade eden yatay yüzey, kahverengiye boyandıktan sonra ova üzerinde ve
deltada mavi renkle menderesli yatak gösterilir. Menderesli yatağın iki
yanına plastik bitki figürleri yapıştırılır.
Y levhasından alınan parçalarla oluşturulan çam ağacı figürleri
yeşile boyanır ve tepelerinden geçirilmiş yorgan iğneleriyle baraj gölünü
temsil eden mavi yüzeyin yanındaki yeşil alan üzerine sabitlenir.
Barajın ön tarafındaki yamaçlardan biri üzerinde Y levhasından
alınan parçayla set oluşturulur. Elektrik motoru pervanesi akarsu yatağına
gelecek şekilde buraya yerleştirilir. 3 parçaya ayrılan pipetin bir parçası
makette görüldüğü gibi gölle baraj arasına, diğeri barajla pervane, diğer
parçası da pervaneyle yamaç arasına yapıştırılır. Böylece hidroelektrik
santral çalışma esası gösterilmiş olur.
Son olarak, plastik direkler biri motor yanında diğeri de vadi
kenarında yer alacak şekilde sabitlenip dikiş iplikleri de bunlar üzerine
elektrik iletim hatlarını ifade edecek şekilde yapıştırılarak maketin yapımı
tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette;
– Akarsuyun V biçimli yukarı çığırı,
– Barajların burada inşa edilebileceği,
– Baraj gölü ve çevresinde erozyonu önlemek için yapılan
ağaçlandırma,
– Hidroelektrik santral şeması ve elektrik iletim hatları,
– Birikinti konilerinin eğimin azalmasına bağlı olarak oluştukları,
dolayısıyla da orta çığırın özellikleri,
– Menderesli yatak ve aşağı çığırın eğimin azalmasına bağlı olarak
oluştuğu; burada delta dahil şekillerin birikmeyle meydana geldiği
görülmektedir.
53
Yapılabilecek Etkinlikler
Diğer çalışmalarda olduğu gibi bu da doğrudan doğruya yapılarak
kullanılabilir.
Akıllı tahta ve bilgisayar ekranında slayt üzerinden
değerlendirmeler yapılabilir.
Maket, akarsuların eğimli yerlerde aşındırma ve taşıma, eğimi az
yerlerde ise biriktirme yaptığını gösteren düzenekle etkileşimli
kullanılmalıdır. Etkileşim koşulları düzenekle ilgili bölümde açıklanmıştır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden yukarı, orta ve aşağı çığırı
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bu çığırlarda hangi yer
şekillerinin oluştuğunu sorabilirler. Bu şekilleri göstermelerini
birbirlerinden isteyebilirler.
– Baraj ve hidroelektrik santralin neden yukarı çığırda yer aldığı
sorulabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Deltanın aşağı çığırda oluşma
nedeni/nedenlerini sorabilirler.
54
Plansız Büyümüş Kent
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 35x30 cm ahşap veya sunta yüzey
– 12 adet 5x5 cm kare divan ayağı altlığı
– 3 adet L biçimli divan ayağı altlığı
– 5 adet 2x1 cm kare divan ayağı altlığı
– 7 adet 1,5 cm çapında, 2 cm yüksekliğinde dairesel divan ayağı
– 3 adet pilot kalem kapağı
– Kırmızı renkli karton
– 1 adet ince karbon kağıdı
– Plastik bir oyuncak vagon ve altında plastik demiryolu parçasıyla
vagon üzerinde oturan insan figürleri
– Oyuncak bir kamyonet, 4 adet oyuncak minibüs ve 2 adet
oyuncak otomobil (maket büyüklüğüne uygun)
– Uygun büyüklükte bir cami maketi
– 1 adet mavi elişi kağıdı
– Oyuncak marketlerinden temin edilebilecek uçak gemisi
– Kibrit çöpleri
– Oyuncak bir deniz aracı
– Çöp özelliğinde küçük parçalar ve çok az alçı
– Suluboya takımı
– 1 adet 2x5 cm ebat ve 5 cm yükseklikte ilaç kutusu
– Damperli oyuncak bir kamyon (maket büyüklüğüne uygun)
– 2x3-4 cm ebat ve 4 cm yükseklikte bir ilaç kutusu
– Bilgisayardan çıktı olarak alınacak 20 adet siyah beyaz formlu
Roma sütunları figürleri
– 5-6 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Bol miktarda sıvı yapıştırıcı ve makas
– Siyah tükenmez veya pilot kalem ve bıçak
55
Maketin Yapılışı
Mavi elişi kağıdından kesilen 35x5 cm’lik bir parça sunta, yüzeyin
bir bölümüne yapıştırılır. Üzerine alçı serpilip elle biraz yayılır ve birkaç
çöp parçası da denizi ifade eden bu yüzeye yapıştırılır.
Dosya kağıtlarından kesilen 2x5 cm’lik bir parça kıyı çizgisinin sol
tarafında çok uca gelmeyecek şekilde sabitlenip üzerine 2x1 cm’lik kare
altlıklardan biri yapıştırılır. Limanı ifade eden bu yüzeyin hemen önüneyse
deniz aracı yapıştırılır.
Kıyının orta kesimindeyse bir fabrika binası dosya kağıdı
parçalarıyla oluşturulup kalemle cam, kapı gibi unsurları çizilir. Binanın
hemen yanında yine kıyıya 2 dairesel divan ayağı, kimyasal madde
tanklarını gösterecek şekilde yapıştırılır. Bunların yanına metal kısımları
alınmış pilot kalem kapaklarından biri, kapak içineyse karbon kağıdından
kesilip duman şekli verilmiş bir parça yapıştırılır.
Kıyının en sağınaysa uçak gemisi yüzeyinden kesilip alınmış bir
parça havalimanını ifade edecek şekilde üzerine bir uçak, hemen arkasına
da terminal binasını temsil etmek üzere L biçimli altlıklardan biri yapıştırılır.
Uçak gemisinin üzerinde bulunan anten ve alıcı sistemleri bölümü alınarak
bu bina üzerine yapıştırılır.
Kıyının sol ucuna demir yolu parçası yine üzerine vagon ve oturan
insan figürleri yapıştırılıp yanına liman binasıyla aynı büyüklükte bir parça,
bu parçanın üzerine kırmızı kartondan kesilen çatı kısmı yapıştırılır. Bu gar
binasını temsil edecektir.
Liman/gar kompleksiyle kıyıdaki fabrika arasındaki kıyı
kuşağından geriye doğru fabrikanın başladığı yerden itibaren 2 otomobil ve
2 minibüs sunta yüzeye yapıştırılır. Araçların her iki yanında 3+3 toplam 6
adet 5x5 cm’lik altlıklar yapıştırılır. Bunlardan 1 tanesi 2 katlı olacak şekilde
düzenlenir. Roma sütunu figürleri bu temsili binalara 4 tarafı boyunca ve
üzerlerine de kırmızı kartondan çatı parçaları yapıştırılır. Sol taraftaki bina
dizininin arkasında bir, sağ taraftaki bina dizininin arkasındaysa biri 2 katlı
olacak şekilde toplam 3 adet aynı özellikte bina oluşturulur. Sol taraftaki
bina dizininin bittiği yereyse cami maketi yapıştırılır. Bu maketten sağa
doğru denize paralel kamyonet maketi, içine de yükünü temsil etmek üzere
kibrit çöpü yığını, kamyonetin arkasına da yine 1 adet otomobil, bunun
hemen arkasınaysa Kuzeybatı/Güneydoğu istikametli çapraz olarak bir
başka otomobil yapıştırılır. Bu otomobille sunta yüzeyin kenarı arasına yine
5x5’lik bir altlık onun üzerine dairesel bir altlık baca şeklinde, bu bacanın
içineyse karbon kağıdından duman formu yapıştırılır.
56
Caminin bulunduğu taraftaki bina dizisinin hemen üzerinde L
biçimli altlıklar uzun kenarları denize dik bir cadde oluşturacak şekilde
yapıştırılıp bu sistemin üzeri de kartondan çatıyla kaplanır. Yüklü
kamyonetin hemen arkasına ilaç kutusu yapıştırılıp, üzerine resmi bina
olacak şekilde kalemle pencere ve kapılar çizilmiş dosya parçası da ilaç
kutusuna çepeçevre yapıştırılır. Bina üzerine yine çatı formu yapılır. Bunun
hemen arkasında oluşan L’nin iç bükeyinde yer alacak şekilde ilaç
kutusundan bir resmi bina maketi daha oluşturulur. Havalimanı, sağdaki
bina dizisi, fabrika ve çapraz duran otomobil arası boşluksa uygun şekilde
L ve küçük (2x1) kare biçimli altlıkla doldurulur.
Vagonun hemen arkasına 2 adet dairesel altlık, kimyasal madde
tankı şeklinde yanına yine pilot kalem ucu baca ve baca içine de karbon
kağıdından alınmış parça, duman figürü şeklinde yapıştırılır.
Maketin sol üst ucuna damperi kalkmış şekilde kamyon yapıştırılır.
Burada çöp yığını oluşturacak şekilde, küçük çöp parçaları da yüzeye
yapıştırılır. Bu çöplük alanının önüne yine 2 dairesel altlık ve yanına
dumanıyla birlikte bir başka baca daha yapıştırılır. Geriye kalan sol taraf ve
sağ üst uçtaki boşluklarsa dosya kağıtlarından yapılmış 1-1,5 cm boyutlu
şekilsiz biçimde yerleştirilmiş gecekondu maketleriyle doldurulup yapım
aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette düzenli Roma sütunlu binalar, kentin tarihi çekirdeğini
temsil etmektedir.
Kirletilmiş deniz, gecekondu bölgeleri, endüstri tesislerinin kent
içinde kalmış olması, çöplerin açık alanda depolanması, şehir içi
taşımacılıkta karayolu araçlarının ağırlık taşıması ve trafik problemi, kıyıda
rekreasyon alanlarının yerine endüstri tesislerinin olması, insanların
vagonlar üzerinde tehlikeli şekilde seyahat etmeleriyse plansızlık ve geri
kalmışlığın göstergeleridir.
Cami maketiyse, bu kent özelliğine ülkemizde pek çok yerde
rastlanıldığına dikkat çekmek üzere konulmuştur.
Açıklamalar sırasında Türkiye ve iç göç olgusu ağırlıklı olarak yer
almalı ve haritalar kullanılmalıdır.
57
Yapılabilecek Etkinlikler
Gerekli malzemelerin çokluğu yapım sürecinin zahmetli olması ve
dikkat gerektirmesi nedeniyle mutlaka grup çalışması şeklinde uygulanması
gereken bir çalışmadır. Tek bir öğrenci yapıyorsa dönem ödevi şeklinde
değerlendirilebilir. Yine slayt üzerinden de değerlendirme yapmak
mümkündür. Maket, gelişmiş ülkelerin planlı kentleri maketiyle etkileşimli
kullanılmalıdır. Etkileşim kuralları o çalışmada açıklanacaktır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden plansızlığı en iyi vurgulayan
örnekleri maket üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde planlı kentlerle
ortak olan öğeleri göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen çalışma sonrası öğrencilerden göç-plansız kentleşme
ilişkisi ve Türkiye konulu bir kompozisyon yazmalarını isteyebilir.
58
Volkanik Bölge Maketi
Gerekli Malzemeler
– 3 adet kırmızı karton
– Yüksekçe, dikdörtgen mukavva bir kutu
– 1 adet siyah karton
– 1 adet açık kahverengi karton
– Suluboya takımı
– 3 adet yassı, üzeri düz taş
– Biri sivri uzun, diğeri blok şeklinde 5-6x2 cm’lik 2 granit parçası
– 1 adet eğe
– 1 adet oyuncak kamyon ve kepçe
– 3 adet siyah hamur silgi
– 1 adet kırmızı hamur silgi
– Yarım avuç ince kum (sarımsı)
– Japon yapıştırıcısı
– 3 adet ataş
– 5 adet 1-2 cm’lik mermer parçası
– 2 adet silindirik kapak
– 3 adet 1-2 cm’lik divan ayağı altlığı (siyah renkli)
– Akbaş (civanperçemi) bitkisinden 4-5 dal parçası
– 1 adet asetat
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı ve siyah pilot kalem
– Tel zımba
– Makas
– Gaz beton parçası (2 duvar tuğlası büyüklüğünde)
– 2 adet bilgisayar çıktısı olarak alınıp kullanılan büyük harflerle
“YERKABUĞU” ve “MANTO (MAĞMA) 1950o” yazısı
Maketin Yapılışı
Mukavva kutunun yanlarına çepeçevre kırmızı karton kırmızı
yüzeyin, üst kısmınaysa yine çepeçevre kahverengi karton yapıştırılır
(mukavva kutunun yüksekliğinin 1/5’i kadar).
Kırmızı yüzeylerden uzun olan ikisinin üzerine “MANTO
59
(MAĞMA) 1950o” yazısı, üstteki kısma da yine karşılıklı olarak
“YERKABUĞU” yazısı yapıştırılır.
Siyah kartona üst tarafı dairesel olacak şekilde koni şekli verilir ve
zımbalanır. Altı, makasla düz olacak şekilde kesilir. Kesim işlemi yapılırken
mukavva dikey ön yüzüne yapıştırılacak kısım, koni tabanından bir kaç cm
uzun tutulur ve bu uzun tutulan kısımlardan koni, mukavva dikey ön yüzüne
yapıştırılır. Mukavvaya yapıştırılan taraftan koni iç yüzeyi görülecek
şekilde 4-5 cm genişlikte kesilir. Bu yarığın hemen altındaki yerkabuğu
bölümüne kırmızı kartondan bir parça yapıştırılır. Yarığın iç yüzeyi dairesel
bir görünüm olması için siyah kartonla kaplanır. Sonra bu dairesel parça
yarığın kenarlarına yapıştırılır. Koninin dairesel üst yüzeyi genişliğindeki
bir siyah karton parçası da koninin üst kısmına zımbalanır (yalnız en üst
kısmından değil de burada bir çukur oluşturacak şekilde). Bu yüzeyin
üzerinde, mavi suluboyayla bir göl oluşturulur. Koninin iç yamacının eteği
boyunca 3 yassı taş, mukavvanın üst yüzeyinde ve birbiri üzerine binecek
şekilde yapıştırılıp siyah renge boyanır. Yalnız yapıştırma işlemi sırasında
mukavva kutu yüzeyinin sağ alt tarafında düz bir alan bırakılır ve burası
maviye boyanır.
Gaz betondan alınan volkanın 2/3’sinden daha uzun bir parçasına
eğeyle üçgen şekli verilir ve bu kütle üzerinde yine eğeyle derin yarıntılar
oluşturulup bu kütle, volkan yamacına yapıştırılır. Gaz beton parçası, yassı
taşlar ve yassı taşların kendi arasındaki boşluklar gaz betonunun
kırılmasıyla oluşturulan toz ve küçük kırıntılarla doldurulur ve araziye
kesintisiz bir görüntü kazandırılır. Gaz betondan alınan bir parçaya Peri
Bacası şekli verilip bunun üzerine siyah hamur silgiden alınmış yassı bir
parça yapıştırılır ve bu kütle, yassı taş kütlelerden birinin üzerine yapıştırılır.
Volkanın iç yamacının sağ ucunda Akbaş dalları üzeri yeşile boyanır ve
kırmızı hamur silgiden alınan minik dairesel topaklar, bu ağaç formlarının
üzerine yer yer yapıştırıldıktan sonra sapları iyice kısaltılmış ağaç formları
taş yüzeye yapıştırılır. Bu alanda yine 2 adet kare divan ayağı altlığının
üzerine dosya kağıdından kesilen parçalar yapıştırılıp kalemle bu yüzeye
bina formu verilir ve üzerlerine “kaplıca merkezi ve maden suyu tesisi”
yazılır. Yassı taş kütlelerin üzerine asetattan kesilen ve fışkıran bir su
kütlesini andıran bir parça yapıştırılır. Daha sonra bu parçanın üzerine su
formunu belirginleştirmek için yapıştırıcı dökülür.
Mukavvanın üst yüzeyinin sol alt ucuna 2-3 mermer kütle, kamyon
ve kepçe yapıştırılır. Mermer parçalardan 2'si kamyon kasasına, 1 tanesi de
kepçeye sabitlenir. Sivri granit parça, burasıyla yassı taş kütleler arasına
60
yapıştırılır. Yine yassı taş kütlelerin buraya bakan yamaçlarına bitişik olacak
şekilde düzlük üzerinde siyah hamur silgiden alınan bir parça çember
oluşturacak şekilde yapıştırılıp içi maviye, çevresiyse beyaza boyanır.
Son olarak siyah hamur silgiden alınan parça U oluşturacak şekilde
ve yassı taş kütlelere değecek şekilde yapıştırılıp oluşan çukurun içi kumla
doldurulur. Bu oluşum mermer parçaları, kepçe ve kamyonla temsil edilen
taş ocağının hemen üzerinde sol üst tarafta yer alır. Bu kum seddinin yassı
taşlarla birleştiği yere (volkan tarafına) 2 dairesel kapak ve kare biçimli
altlık yapıştırılır.
3 ataşa L biçiminde direk formu verildikten sonra bunların dibine
Japon yapıştırıcısı sürerek kum seti kenarlarına saplanırlar. Daha sonra
siyah dikiş iplikleri direkler üzerine yapıştırılır.
Son olarak taş ocağının hemen altında yerkabuğuna yüzeyin hemen
altında bir mermer ve yanına da yassı granit kütle yapıştırılarak yapım süreci
tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette volkanizma, yerin içyapısı ilişkisi ve yarığın hemen
altında yerkabuğuna yapıştırılmış kırmızı renkli karton parçasıysa fay
kırığını temsil etmektedir.
Yine makette magma haznesi, volkan bacası, gövdesi, krater ve
krater gölü de görülmektedir.
Yassı siyah taşlar, bazalt yapılı volkanik platoları; gaz beton kütle
ve üzerindeki yarıklar, kırgıbayırları; aralara dökülen toz ve küçük
parçalarsa volkanik kül ve tüfleri ifade etmektedir.
Fışkıran su, gayzeri gösterirken Peri Bacaları da makette yer
almaktadır.
Faylı alanların kaplıca turizmine uygunluğu ve maden suyu üretimi
de makette yer almaktadır. Volkanik materyalin tarımsal verimi yükselttiği
de meyve ağacı formlarıyla verilmiş olacaktır.
Sağ alt uçtaki göl, volkanik set gölü özelliği taşırken taş kütle
yamacı eteğindeki, içi su dolu dairesel çukur maarları ifade edecektir.
İçi kum dolu çukurluk, volkanik lavlarla ortadan kalkmış akarsuyu;
çevresindeki bina ve tank biçimindeki yapılarsa jeotermal elektrik santralini
gösterecektir.
Taş ocağı, volkanizma sırasında mermerleşen kalker kütleleri
tanıtırken hemen yanındaki sivri granit parça, bir daykı; derinlerdeki granit
61
parçaysa batolit oluşumunun ilk aşamasını ifade edecektir.
Çalışmalar sırasında tüm unsurlar, haritalar üzerinde de
görülmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Gerekli malzemeleri bir hayli fazla, yapımı zor bir maket olması
nedeniyle mutlaka grup çalışması ve iş bölümüyle gerçekleştirilmelidir.
Slaytlar üzerinden değerlendirme yapmaya da uygun bir çalışmadır.
Bu çalışma, volkanizma ve kaplıca sularının oluşumu deney
düzeneği ile etkileşimli kullanılmalıdır. Öncelikle düzenek, sonra maket
sırası izlenmelidir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde fay hattını
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine volkanik şekilleri, bunların
bölümlerini göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden harita üzerinde gösterilen bir
unsurun maket üzerindeki karşılığını ya da tam tersi bir işlemi yapmalarını
isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirlerine volkanik bölgelerin sağladığı
ekonomik yararların ne olduğunu sorabilirler.
62
Yeraltı Suları ve Kaynakları
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 1 cm kalınlığında ortalama 1/4 m2'den az köpük bir yüzey
– 2 avuç alçı ve 1 bardak su
– Ortalama 1 m2'ye yakın ahşap, sunta ya da sert mukavva bir
yüzey
– Sıvı yapıştırıcı
– 1 adet mavi renkli hamur silgi
– 1 adet gri renkli hamur silgi
– 15x30 cm'lik mukavva parçası
– Suluboya takımı
– Siyah pilot kalem
– 1 avuç 3-4 mm çaplı taş parçaları
– Açık kahverengi 1/4 m2'den az büyüklükte ağaç kabuğu
formlu duvar kağıdı
– Tel zımba ve makas
– Siyah gazlı kalem
– 30x13-14 cm'lik 2 adet mukavva yüzey
– Maket bıçağı
Maketin Yapılışı
1/4 m2'den küçük köpük yüzeyden 15x15 cm'lik bir parça, maket
bıçağıyla kesilip ana yüzeyin sol üst kısmına yapıştırılır. Yine köpük
yüzeyden 4 adet 15x3-4 cm'lik parçalar kesilerek 15x15'lik parçanın
çevresine çerçeve oluşturacak şekilde yapıştırılır. 15X15 cm'lik diğer bir
parça da çerçevenin üst ön kısmına yapıştırılıp, çerçevenin sol alt köşesinde
maket bıçağıyla bir gedik oluşturulur. Mavi suluboyayla 15x15 cm'lik ana
yüzeyin üzerinde tabandan tavana doğru 7x7 cm'lik bir boyama yapılır. Bu
boyalı yüzeyden mavi bir şerit, oluşturulan gediğin ucuna kadar uzatılır.
Mavi yüzeyin sol üst ucundan çerçevenin sol üst köşesine doğru yine mavi
bir şerit çekilir ve bu kaynağın yanına “KARSTİK (VOKLÜZ)” yazılır.
Ana yüzeyin sağ üst köşesinde köpük yüzeyden alınan parçalarla 3
boyutlu bir U sistemi oluşturulur. U'nun kanatlarının alt tarafına duvar
63
kağıdından alınan parçalar yapıştırılıp üzerlerine siyah gazlı kalemle kesik
çizgiler çizilir. U kanatlarının üst kısmıysa maviye boyanıp küçük taş
parçaları buraya yapıştırılır. Bu işlemler, U kanatlarının sadece ön
yüzeyinde uygulanır. U'nun iç yüzeylerinden biri üzerine sivri bir maddeyle
küçük bir oyuk açılarak bu oyuktan aşağıya doğru mavi bir şerit çizilir.
U'nun tabanındaysa yine mavi akarsu yatağı çizilerek gösterilir. U
sisteminin diğer bölümleriyse açık kahverengiyle boyanır. Sistemin yanına,
“VADİ (YAMAÇ)” yazılır.
Gri suluboyayla ana yüzeyin orta bölümüne bulut figürü yapılır ve
siyah pilot kalemle yağmur yağışı gösterilir. Alt kısmınaysa 30x14 cm'lik 2
adet mukavva parçası dikdörtgen prizma oluşturacak şekilde kıvrılarak
zımbalanırlar. Bu prizmalar çepeçevre duvar kağıdıyla kaplanırlar ve
basamak oluşturacak şekilde yan yana yapıştırılırlar. Alt basamak üzerinde
yönü aşağıya, diğer basamakta ise yukarıya bakan oklar gazlı kalemle çizilir.
Basamakların alt kısmı, mavi suluboyayla boyanıp alttaki basamağın sol
tarafından mavi bir şerit yukarıya doğru uzatılır. Sistemin en altı kırmızıyla
boyanıp üzerine “Magma” yazılır. Sistemin yanınaysa “Fay” yazılır. 13X30
cm'lik mukavva parçasının üstü makasla yayvan bir çukur oluşturacak
şekilde kesilir. Kesim işlemi sırasında çukur kısmın kenarlarında düz
kısımlar kalmasına dikkat edilir. Bu parça ana yüzeyin en altına yapıştırılır.
Gri hamur silgiden alınan 2 yarım daire biçimli parça, çukurun şekline
uygun olarak birbirine paralel fakat aralarında 2 cm'lik boşluk kalacak
şekilde yapıştırılır. Mavi hamur silgiden alınan T biçimli bir parça, (T'nin
kanatlarının genişliği 0,5 cm kadar olmalı ve dikey kısmının uzunluğu
çukurun dışına kadar taşmalıdır) T şekilli bu unsur boş bırakılan alandan
başlayarak yapıştırılmalıdır. Silgi unsurun üst ucuna fışkıran bir su
görüntüsü verilmelidir. Aradaki boşluksa mavi şerit görülecek şekilde
tümüyle ıslatılan alçıyla sıvanır. Sistemin üstüne de “ARTEZYEN” yazılır.
Böylelikle yapım işlemi tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette ülkemiz ve Dünya'da yaygın olarak görülen 4 ana kaynak
tipinin oluşumu kayaç cinsleriyle iç, dış kuvvetler ve iklim olaylarıyla
ilişkileri görülmektedir.
64
Yapılabilecek Etkinlikler
Maket, yeraltı sularının oluşumu deney düzeneği ile etkileşimli
kullanılmalıdır. İlgili etkileşim kuralları orada açıklanmıştır.
Maketin 4 kısmı, 4 ayrı öğrencinin sorumluluğuna verilip herkes
ilgili olduğu kısmın sunumunu gerçekleştirebilir. Malzemelerin tedarik
süreciyse ortak olarak sürdürülebilir.
Slayt üzerinden de değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine voklüz kaynağının içinde
oluşan yer şeklini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine vadi kaynağında kesik çizgi ve
taş parçalarının hangi tabakaları gösterdiğini sorabilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine fay kaynakları türlerini ve
artezyenin neden fışkırarak çıktığını sorabilirler.
65
Havanın Nem Taşıma Kapasitesiyle Sıcaklığı ve
Hacmi Arasındaki İlişki
Maketi
Gerekli Malzemeler
– Boş bir metal dosya klasörü (yaklaşık 25x35 cm)
– Sıvı yapıştırıcı
– Klasörlerin kısa kenarlarından biraz uzun, 1 cm genişliğinde;
örneğin açık kahverengi 2 şerit
– Mavi karton
– Bilgisayardan çıktı şeklinde alınan 20 gr, 4,8 gr, 0oC, 20oC,
SICAK HAVA KÜTLESİ, SOĞUK HAVA KÜTLESİ yazıları
Maketin Yapılışı
Mavi kartondan öncelikle 12x8 cm genişlik ve 5 cm yüksekliğinde
bir prizma yapılarak bunun üzerine “SOĞUK HAVA KÜTLESİ” yazısı
yapıştırılır. Bunun hemen yanında, klasör üzerine “0oC” yazısı yapıştırılır.
Yine mavi kartondan 12x8 cm genişlik ve 15 cm yüksekliğinde bir başka
prizma yapılır ve tabanı diğer prizmayla aynı seviyede olmak üzere
yapıştırılır. Bunun yanında klasör üzerine “20oC” yazısı sabitlenir. Yine bu
prizma üzerine “SICAK HAVA KÜTLESİ” yazısı eklenir. İlk prizmanın üst
yüzeyine paralel ve onun seviyesinde şeritlerden biri klasöre yapıştırılıp
şeridin kenarına “4,8 gr” yazısı yapıştırılır. Aynı şekilde diğer prizmanın üst
yüzeyine paralel ve onun seviyesinde diğer şerit klasöre yapıştırılır. Yanına
“20 gr” yazısı da yapıştırılarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette öncelikle sıcak hava kütlesinin büyük, soğuk hava
kütlesinin ise küçük hacimli olduğu görülmektedir. Yine sıcak hava
kütlesinin maksimum nem taşıma kapasitesinin yüksek, soğuk hava
kütlesinin ise düşük olduğu görülecektir. Dolayısıyla kapasitenin sıcaklık ve
hacimle ilgili olduğu maketle ifade edilmiş olacaktır. Görülen ve öğrenciye
gösterilecek bir başka şey; örneğin, 4,8 gramlık seviye soğuk hava kütlesini
tamamen doldururken sıcak hava kütlesininse ancak 1/3'ünü doldurduğu,
dolayısıyla yağışın meydana gelemediğidir. Ya da 20 gramlık seviye, soğuk
hava kütlesini kat be kat aşarken sıcak hava kütlesinde ancak maksimum
66
seviyeye ulaşmayı sağlamaktadır. Sonuç olarak soğuk hava kütlesinde daha
az bir nemle doyma gerçekleştiğinden yağış olasılığının daha yüksek olduğu
da görsel olarak kalıcı şekilde öğrenciye aktarılmış olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Tek bir öğrencinin rahatlıkla gerçekleştirebileceği bir çalışmadır.
Bunu yapan öğrenci, havanın nem taşıma kapasitesi ve yağış oluşumu deney
düzeneğini uygulayacak öğrenciyle eşleştirilerek, biri maket üzerinde ya da
slayttan teorik temeli verirken diğeri, anlatılanları denel olarak gösterebilir.
Yani bu çalışma, daha sonra açıklanacak havanın nem taşıma kapasitesi ve
yağış oluşumu deney düzeneği ile etkileşimli kullanılmalıdır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine hava kütlesinin büyüklüğünü
belirleyen faktörü sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden hangi kütlenin daha kolay
yağış oluşturabileceğini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine sıcak hava kütlesinin neden
kolayca yağış oluşturamadığını sorabilirler.
67
Kalıcı Kar, Tarım ve
Orman Sınırının Enleme Göre Değişmesi
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 4 avuç alçı ve 1,5 su bardağı su
– 35 dal kadar Akbaş bitkisi
– Suluboya takımı
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Siyah pilot kalem
– İnce uçlu yeşil gazlı kalem
– Sert bir dosya kapağı (mavi yüzeyli)
– Bilgisayardan çıktı alınmış “0o”, “45o”, “60o” yazıları
– Sıvı yapıştırıcı ve makas
Maketin Yapılışı
Cıvık olmayacak şekilde hazırlanan alçı, 3 parçaya ayrılır ve kapak
üzerinde yan yana 15 cm yükseklikte dağlar oluşturulur. En soldaki dağın
doruğu, 1 cm kadar boş bırakılır. Ortadakindeyse boşluk doruktan başlayıp
3-3,5 cm kadar aşağıya doğru sürdürülür. En sağdaki kütlede doruktan
başlayıp 6-7 cm aşağıya kadar sürdürülür. Dağlık kütlelerin diğer
bölümlerineyse bitkiler orman formu oluşturacak şekilde saplanırlar. Alçı
kütlelerin görünür taraflarıysa açık kahverengiye boyanır. Çizgisiz dosya
kağıdından kesilen 7x4 cm'lik parçalar üzerinde yeşil kalemle tarla formları
oluşturulur ve tarlalar arası açık kahverengiye boyanır. Bu 3 parça, dağların
bize doğru olan eteklerine yapıştırılıp ıslak alçıyla kağıtlar ve dağların arası
kaynaştırılır, yani dağ ile tarımsal düzlükleri temsil eden parçalar arasında
boşluk kalmamasına dikkat edilir.
Yine dosya kağıtlarıyla oluşturulan, üzerinde pencere ve kapıları
siyah pilot kalemle çizilmiş, çatıları kırmızıya boyanmış 3 ev formu bu üç
düzlüğün bir köşesine yapıştırılır.
Kapağın alt taban çizgisi boyunca en sağdaki sistemin altına “60o”,
ortadaki sistemin altına “45o”, en soldaki sistemin altınaysa “0o” yazıları
yapıştırılarak yapım süreci tamamlanır.
68
Maketin Kullanımı
Maket üzerinde mavi yüzey, deniz seviyesini ifade etmektedir.
Çalışmayla ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe tarım, orman ve yerleşim
alanlarını dağ buzullarından ayıran sınır çizgisinin yükselti değerinin
azaldığı görülmektedir. Burada bitki formları, ormanları; düzlükler ve yeşil
renkle oluşturulan bölmeler tarım alanlarını; bina maketleriyse yerleşim
yerlerini temsil etmektedir. Değerlendirme yapılırken mutlaka Dünya
haritası da kullanılmalı ve ilgili örnekler verilmeli, harita üzerinde de
gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrenciye ödev olarak verilip notla değerlendirme yapılabilir.
Yine tek bir öğrenci hazırlayarak sınıfa sunum yapıp harita üzerinde de
değerlendirmeler gerçekleştirebilir.
Sunum, slaytlar kullanılarak da yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine kutuplara doğru buzulların
kapladığı alanın genişlemesinin temel nedenini sorabilirler
– Öğretmen/öğrenciler birbirine hangi dağın, hangi matematik
iklim kuşağında yer aldığını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Türkiye'nin bu dağlardan
hangisinin bulunduğu bölgede yer aldığını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden ekvatordan kutuplara doğru
gidildiğinde görülen değişiklikleri maket üzerinde göstermelerini
isteyebilirler.
69
Güneş'in Konumu-Yerel Saat İlişkisi
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 1/4 m2 mukavva yüzey
– Tel zımba
– 6x6 cm sarı karton
– Siyah gazlı kalem
– Makas
– Sıvı yapıştırıcı
Maketin Yapılışı
Mukavva yüzeyden 35x16cm'lik bir parça kesilir. Yine aynı
yüzeyden, yarıçap değerleri 8,5x5 cm olan iki yarım daire kesilir. Aynı
yüzeyden alınan şeritler L oluşturacak şekilde kıvrılarak bu yarım dairelere
zımbalanırlar. Oluşan iki unsur aralarında 1 cm boşluk kalacak şekilde
35x16cm'lik yüzeye tutturulur. Daha sonra sarı karton 3x3 cm çapında
çember parçalara ayrılır ve bu çemberlerden biri, soldaki yarım daire
yüzeyin tam tepesine; diğeriyse sağdaki yarım dairenin tepe noktasıyla sol
alt köşesinin arasında kalan mesafenin ortasına yapıştırılır. Gazlı kalemle
tepe noktaya yerleştirilen sarı çemberin altına “12.00”, diğerinin altına ya
da yanınaysa “15.00” yazılır. Yarım dairelerin taban kısmının hemen üstüne
“UFUK ÇİZGİSİ”, sağ alt uçlarına “D”, sol alt uçlarınaysa “B” yazılır.
Yarım dairelerin taban çizgisinin tam ortasından başlayıp sabitlendikleri
yüzey boyunca aşağıya doğru 2 çizgi çizilir. Soldakinin altına “10oD”,
sağdakinin altına da “55oD” yazılarak yapım süreci tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Maketle aynı anda farklı meridyenler üzerinde Güneş'in ufuk
çizgisi üzerindeki konumunun farklı, dolayısıyla yaşanılan yerel saat
değerinin farklı olduğu gösterilebilecektir. Yapılacak hesaplamalarla 10o
Doğu meridyeninde yerel saat 12.00 iken aynı anda 55o Doğu meridyeninde
yerel saatin 15.00 olduğu bulunmalı ve pekiştirme yapılmalıdır. Aynı
zamanda makette Güneş'in günlük görünür hareketini her yerde doğudan
batıya doğru gerçekleştirdiği de görülmektedir. Yarım daireler, bu hareketi
ifade etmektedir. Bu maket, Güneş'in günlük hareketi-yerel saat ilişkisi
70
deney düzeneğiyle birlikte ve tamamlayıcı olarak kullanılmalıdır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Maketin yapımı oldukça basit, gerekli malzeme miktarıysa oldukça
azdır. Bu nedenle her bir öğrenciye yaptırılarak kullandırılabilir. Hatta
öğrencilere maketlerin de farklı meridyenler ve farklı yerel saat değerleri
(Güneş'in konumu) kullandırılarak daha sonra öğrenciler arasında maketler
değiştirilerek yapılan gözlem sayısı çoğaltılabilir. Bizce bu çalışmalarda
slaytların kullanımı doğru değildir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen ve öğrenciler görünmez biçimde Güneş'in
konumlarından birini ya da meridyenlerden birini kapatarak ikinci yerin
meridyen değerini ya da saat değerini (Güneş'in konumu) birbirine
sorabilirler.
– Öğretmen öğrencilerden maketleri değişerek, ellerine gelen
her bir makette gördüklerini bir saat problemine dönüştürmelerini isteyebilir.
71
Buharlaşma ve Yağış Oluşumu
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Duvara çiviyle monte edilen 25 cm boy, 12-13 cm eninde
metal elbise askısı
– Kapaksız ya da kapağı çıkarılmış bir su ısıtıcı
– Isıtıcıyla aynı genişlikte cam bir küllük
– 2 metre kadar bir ip
– Isıtıcıyı dolduracak kadar su
Düzeneğin Yapılışı
Metal elbise askısı ısıtıcıyı çepeçevre kuşatacak şekilde kıvrılır.
İpten kesilen parçalarla alttan ve yanlardan ısıtıcı askıya çeşitli yerlerinden
sabitlenir. Askılığın en üstüneyse cam küllük yine iplerle sabitlenerek
düzeneğin yapımı tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Su, ısıtıcıya doldurulup fiş prize takılır ve buharlaşmanın başlaması
sağlanır. Düzenekte ısıtıcıyla içindeki su denizleri, okyanusları; ısıtıcıyla
gelen sıcaklık, Güneş ışınlarıyla oluşan sıcaklığı; ısıtıcıda buharlaşan sular,
deniz ve okyanuslardan buharlaşan suyu temsil etmektedir. Buharlaşan sular,
soğuk cam küllüğe çarpıp burada yoğunlaşarak su damlaları halinde aşağıya
doğru düşecektir. Bu da yağışı göstermiş olacaktır. Düzenekte küllük yüzey,
atmosferin soğuk üst seviyelerine karşılık gelmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Elektrik kullanımı ve sıcak su etkenleri nedeniyle tümünün
öğretmen tarafından uygulanması, gerçekleştirilmesi gereken bir düzenektir.
Slayt üzerinden yapılacak değerlendirmelerse geçmiş
deneyimlerimizden yararlanarak söyleyebiliriz ki çok fazla işe
yaramamaktadır. Eğer istenirse bu düzenek yerine, buharlaşma yağış
oluşumunun da içinde yer aldığı hidrolik döngü düzeneği kullanılabilir.
72
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine düzenek üzerinde okyanus,
denizler ve atmosferin nelere karşılık geldiğini göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine yağışın neden atmosferin üst
katlarında meydana geldiğini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine düzenekte Güneş ışınlarının
neye karşılık geldiğini sorabilirler.
– Öğretmen fişi takarak buharlaşmanın şiddetlendiğini, fişi
çekerek buharlaşmanın azaldığını göstererek daha sonra sıcaklıkla
buharlaşma arasında doğru orantı olduğunu ve düzenekte bunu
gördüğümüzü söyleyebilir. Yine yoğunlaşma için soğuk şartların
gerekliliğine de dikkat çekilmelidir.
Bu değerlendirme ve sorular, hidrolik döngü düzeneğinde de
kullanılabilir.
73
Depremin Oluşması Maket
ve Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen boyutta, biri diğerinden 6-7 cm daha uzun 2
mukavva kutu
– Ağaç ve çalı figürleri
– Uzun kutu yüzeyi büyüklüğünde çimen formlu yüzey
– Siyah 2 adet hamur silgi
– 2 adet oyuncak benzin istasyonu maketi
– 10 adet plastik 3x3 cm genişlik ve 1,5 cm yüksekliğinde 17-
18 adet divan ayağı altlığı
– Açık ve koyu kahverengi 1 m2'lik duvar kağıtları
– 15x15 cm kırmızı karton parçası
– 2 adet oyuncak otomobil
– 2 adet çizgisiz dosya kağıdı
– 3 adet yorgan iğnesi
– Makas
– 2 adet kısa kutu genişliğinde tahta çubuk
– 1 adet, mukavva kutulardan 5-6 cm daha uzun plastik çubuk
– 1 adet 8-10 cm uzunluğunda plastik çubuk
– 1 avuçtan biraz az kuru toprak
– 1 adet yassı, dar ve uzun granit parçası
– Sıvı yapıştırıcı
– Maket bıçağı
– Granit parça genişliğinde suluboya kapağı
– Küçük bir asetat parçası
– Mukavva kutuların kısa tarafı uzunluğunda ve üstü bu
uzunluğa paralel alt tarafıysa düzensiz şekilde kesilmiş mukavva
parçası
– 2x2 cm L biçimli 10 cm uzunluğunda plastik parça
– Mukavva kutuların yüzeyi genişliğinde bir mukavva yüzey
parçası
– Kutulardan her yönde 3-4 cm daha geniş mukavva bir taban
74
Maketin Yapılışı
Kısa kutunun dar dikey yüzeylerinden biri, makette görüldüğü gibi
kesilir. Uzun kutunun üst bölümü, kısa kutu yüzeyine kadar koyu
kahverengi duvar kağıdıyla kaplanır. Kısa kutu da yüzeyinden itibaren alta
doğru aynı uzunlukta ve aynı renkte bir parçayla kaplanır. Alt bölümlerse
açık kahverengi duvar kağıdıyla kaplanmalıdır. Kısa kutu, ya makette
görüldüğü gibi 3 tarafından plastik parçalarla ya da yapıştırıcıyla tabana
sabitlenmelidir. Kısa kutu yüzeyinde L biçimli parçadan 1-1,5 cm daha uzun
bir kanal maket bıçağıyla açılır. L biçimli parça kanala yerleştirilir ve üstüne
mukavva yüzey genişliğinde mukavva bir parça yapıştırılır. 8-10 cm
uzunluğundaki plastik çubuk L şekli verilerek bu yüzeye yapıştırılır. Yani
bir manivela düzeneği oluşturulur.
Mukavva parçasının üstü, dosya kağıdıyla kaplanır. Çimen formlu
yüzey de uzun kutu yüzeyine yapıştırılır. Hamur silgiden 3-4 adet volkan
şekli makette görüldüğü gibi oluşturulup aynı hizada çimen yüzeye
yapıştırılır. Hemen bu sistemin yanında makasla fışkıran su şekli verilmiş
asetat parçası maket bıçağıyla açılmış bir oyuğa yerleştirilir ve etrafı sıvı
yapıştırıcıyla yapıştırılır. Üstünde kırmızı kartondan kesilen parçayla çatı
formu, yanlarınaysa duvar kağıtlarından kesilen minik parçalarla pencere
formu verilmiş plastik altlıklardan biri ve bunun yanına da 2 oyuncak
otomobil yapıştırılıp üzerine “kaplıca merkezi” yazan bir kağıt parçası çatı
üzerine yapıştırıcıyla sabitlenir. Ağaç ve çalı figürleri de makette görüldüğü
gibi yerleştirilip yapıştırılır.
Kısa kutu üzerindeki L parça üzerindeki hareketli yüzeyin 2 ucuna
oyuncak benzin istasyonu, bunların bittiği yerden itibarense yüzeye
suluboya kapağı, makette görüldüğü gibi yapıştırılır. Kapağın içine granit
parçası ve toprak koyulur. 3-4 plastik altlığın üzerine kırmızı kartondan
kesilen parçalarla çatı formu verilir. Bunlar, 2-3 tanesi üst üste, diğerleri tek
tek hareketli yüzey üzerine yerleştirilirler. Bunlardan sadece 2 tanesi,
hareketli yüzeye yapıştırılır.
Plastik çubuklardan diğerinin bir ucuna iğnelerden biri batırılır.
Çubuk, iğnesi yardımıyla kısa kutunun önüne doğru iğne dışarı çıkana dek
itilir (çubuğun üzerinde hareket edeceği 2 adet kutu genişliğinde tahta çubuk
kutunun iç yüzeyine yapıştırılmalıdır).
Kısa kutunun ön yüzünde, yüzeye yakın şekilde dosya kağıdından
kesilen parçalarla deprem dalgaları makette görüldüğü gibi ifade edilir.
Üzeri koyu kahverengi duvar kağıdıyla kaplanan mukavva parçası,
75
iğnelerden biri yardımıyla yüzeye tutturulur. Parçayı alttan ise uzun
çubuğun iğnesi desteklemelidir. Parçanın deprem dalgalarını örtecek şekilde
yerleştirilmesine de dikkat edilmelidir. Oluşan bu sistemin 3-4 cm altında
üçüncü iğne de yüzeye batırılır. Son olarak kırmızı kartondan 2-3 alev formu
hazırlanarak maketin yapımı tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette uzun kutu, horst; kısa kutu, grabenleri; aradaki yüzey, fay
hatlarını temsil etmektedir. Fay hatları çevresinde termal sular, volkanizma
faaliyetleri ve kaplıca tesislerinin de bulunduğu makette görülmektedir.
Horst sistemi, öğretmen ya da öğrenci tarafından elle faya paralel
hareket ettirilir. Bu hareketle yeraltında büyük kütlelerin kırılıp hareket
ettiğini göstermek üzere uzun çubuk geriye birkaç cm elle çekilir. Destekten
yoksun kalan kütle, aşağıdaki iğne üzerine düşer. Bu mekanizmanın deprem
dalgalarını, yarattığı dalga formuna dikkat çekilerek gösterilir. Bu titreşim
dalgalarıyla yüzeyin hareket edip yıkımın oluştuğunu göstermek üzere de
hareketli yüzeye sabitlenmiş manivelayla ileri ve geriye doğru yüzey
sallanır. Böylece yıkılan şehre dikkat çekilir. Burada yapıştırılıp düşmeyen
unsurlar depreme dayanıklı yapıları temsil eder. Ayrıca sarsıntı sırasında
toprak yığını suluboya kutusu içinde etrafa yayılırken granit parçasınınsa
yerinden fazla oynamadığı da görülebilecektir. Bu durum, deprem
dalgalarının gevşek, alüvyal alanlarda daha etkili olduğunun kanıtı olarak
sunulabilir.
Kırmızı kartondan yapılmış alev formları, benzin istasyonları
üzerine konularak depremlerden sonra büyük yangınların çıktığına dikkat
çekilebilir.
Uygulamayla sismik dalga levha hareketi ilişkisi gösterilmiş olur.
Yapılabilecek Etkinlikler
Özellikle ihtiyaç duyulan malzeme bir hayli fazla olduğundan
mutlaka çalışma gruplar halinde gerçekleştirilmeli ve malzemenin
zamanında tedariki için gruplara öğretmen de yönlendirici olarak yardımda
bulunmalıdır. Ödevlendirme çalışmalarında tekil yapma ve uygulama
becerisi gösteren öğrenci de gerektiği şekilde ödüllendirilmeli ve notu
verilmelidir.
Daha önce de söylediğimiz gibi bu çalışmada akıllı tahta ya da
bilgisayar ekranından slaytlar kullanılarak değerlendirilebilir. Fakat
76
deneyimlerimizden yola çıkarak söyleyebiliriz ki çalışmayı kalıcı kılan
deprem anının tasviridir. Bu nedenle tatbiki kullanım önerimizdir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden horst, graben ve fay hattının
yerini göstermesini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden Türkiye ve Dünya'daki kırık
sistemlerini, fiziki harita üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen ve öğrenciler birbirine bir yerin kırıklı yapıya sahip
olduğunun başlıca kanıtlarını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden bu kanıtları maket üzerinde
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine kırıklı bölgelerin sunduğu
ekonomik avantajların neler olduğunu sorabilir.
– Bunların maket üzerinde gösterilmesi istenilebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden depreme karşı hangi arazi
(alüvyal/granit) üzerinde yerleşilmesi gerektiğini sorabilir ya da maket
üzerinde gösterimini isteyebilirler.
– Şehrin yıkılan ve yıkılmayan bölümlerinden hangisinin
Türkiye ve Japonya'yı temsil ettiği değerlendirilebilir/sorulabilir.
– Bu sorudan sonra sınıfta deprem öncesi, sırası ve sonrasında
yapılması gerekenler konusu değerlendirilebilir.
77
Güneş Çevresindeki Harekete Bağlı Olarak
Dünya'nın Eğikleşmesi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Elle çevrilen ve dairesel hareket yaptıracak düzenek
– Küçük, plastik bir küre
– Plastik, sağlam 35 cm civarında kablo
– Plastik, sağlam 30x2 cm'lik bir çubuk
– Eski bir metal parçası
– Ocak
Düzeneğin Yapılışı
Plastik çubuğun uçlarında ocakta kızdırılan metali değdirerek 2
yuva açılır. Kablo yardımıyla küre çubuğun yuvalarından birine bağlanır.
Bağlama esnasında çubukla küre arasında 10 cm'ye yakın bir uzaklık
kalmasına dikkat edilir. Çubuğun diğer yuvası da dairesel hareket yapan
düzeneğin hareket çubuğuna geçirilerek yapım aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekte elle çevrilen kısım, Güneş'i; küre Güneş çevresinde
dönen Dünya'yı temsil etmektedir. Hareket öncesi dik duran Dünya'nın
çevirme hareketi başladığında eğikleştiği görülecektir. Bu durum, eksen
eğikliğini ortaya çıkaran temel etkenin Güneş çevresindeki hareket
olduğunu kanıtlamış olacaktır. Farklı hızlardaki denemelerle eğiklik
oranının değişmesi de gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bizce öğrenciler dikkatsizce, çok hızlı şekilde çevirerek çubuğun
ve ucundaki kürenin yerinden çıkarak fırlamalarına neden olabilirler. Bu
nedenle uygulama dikkatlice öğretmen tarafından yapılmalıdır.
Çalışma, slaytlar üzerinden değerlendirilebilir. Fakat bu fizik
olayını denel göstermenin çok daha sağlıklı olacağı kanaatindeyiz.
78
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine hız arttıkça ya da azaldıkça
eğikleşmedeki değişimleri sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Dünya'nın tam dik olabilmesi
için neyin gerçekleşmesi gerektiğini sorabilirler.
– Öğretmen, öğrencilerden ön bilgilerinden yararlanarak eksen
eğikliğinin ortaya çıkardığı temel sonuçları söylemelerini ya da yazmalarını
isteyebilir.
79
Işıklandırılmış Atmosfer
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 35 cm çap, 20-22 cm derinlikte kulpsuz dairesel ve açık mavi
renkli plastik kap
– Küçük bir küre
– Sıvı yapıştırıcı
– 1 avuç pamuk
– Suluboya takımı
– Siyah gazlı kalem
– Sert bir mukavva parçası (100 cm2)
– Koli bandı
– 2-3 adet 2-2,5 cm çaplı led lamba (pilli)
– 1 adet 2 cm büyüklükte taş parçası
Maketin Yapılışı
Küre plastik kabın ortasına Doğu yarımküre görünecek şekilde
yapıştırılır. Ekvator, Batı Avrupa ve Muson Asya'sı üzerine yer yer pamuk
yığınından koparılan parçalar da yapıştırılır. Gazlı kalemle kürenin 2 cm
uzağından başlayarak bir daire çizilir ve içine “troposfer” yazılır. Plastik
kabın alt tabanında, troposferin bittiği yerden, yine 2 cm uzaktan başlayarak
bir daire saha çizilip içine “stratosfer” yazılır. Stratosferin bittiği yerden
itibaren oluşturulan daire içineyse “ozonosfer” yazılır. Bir çizgi daha
çizilerek oluşan daire içine “mezosfer” yazılır. Taş parçası bu tabaka içinde
bir yere yapıştırılarak üzeri ve çevresi kırmızı boyayla alev formunda
boyanır. Bir önceki çizginin 3 cm uzağında bir çizgi çizilip arada oluşan
alana “iyonosfer”, en dışaysa “eksosfer” yazılır.
Mukavva parçasından kesilen 0,5 cm genişlik ve 20 cm
uzunluktaki 4-5 şerit, kabın üst yüzeyi boyunca yapıştırılır. Kap uygulama
sırasında dik tutulduğunda bu şeritlerin yatay ve kabın ağzına paralel
uzanmalarına dikkat edilir. Kabın iç çeperinde, eksosferin olduğu yerde
mukavvadan kesilen 0,5 cm genişlik ve 10 cm uzunluktaki şeritler (4 adet)
gelen ışınların devamı şeklinde kabın iç çeperine düzensiz ve iki tanesi de
ışınsal şekilde yapıştırılır.
Son olarak led lambalar bantlarla birleştirilip kürenin tam arkasına
80
gelecek şekilde sabitlenir. Bu işlemle yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Lambaların ışıkları açılır. İlgili yerlerdeki pamuk yığınları,
bulutları temsil eder. Yanar özellikteki taş, mezosferde yanan göktaşlarını;
dıştan gelen ışınlar, Güneş ışınlarını; içte ışınsal ve düzensiz çizgiler,
atmosferde dağılan ışınları temsil ederler. Mavi renkli kap dağılamadan
dolayı ortaya çıkan atmosferin mavi rengini gösterir.
Yapılabilecek Etkinlikler
En az iki öğrencinin sorumluluğunda grup çalışmasıyla yapılması
uygun olan bir çalışmadır. Öğrencilerden biri, maketle ilgili tutma
konumunu değiştirme, ışıklarını yakma, anlatılan unsurların yerini,
konumunu gösterme gibi uygulamaları gerçekleştirirken; diğeri de sunumu
gerçekleştirmelidir. Maket atmosferin mavi renginin oluşumu ve sera etkisi
düzenekleriyle etkileşimli kullanılmalıdır.
Slayt üzerinden de değerlendirmeler yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine atmosferin mavi renginin
nedenini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine mezosferde yanan kütlenin
adını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine iklim olaylarının neden
troposferde görüldüğünü sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine üst katlardaki ışınsal
görünümün anlamını sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine farklı atmosfer katlarını ortaya
çıkaran nedenleri sorabilirler.
– Yeryüzünden atmosferin üst katlarına doğru çıkıldıkça
yerçekimi, basınç, yoğunluktaki değişim öğretmen ve öğrenciler tarafından
değerlendirilebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine zararlı (ultraviyole) ışınların
hangi tabakada tutulduğunu sorabilirler.
81
Işıklandırılmış Güneş Sistemi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Plastik dairesel bir kap (30 cm çaplı, 13 cm kadar derinliği
olan)
– 150 cm'lik bir hortum parçası (düz değil, yay şeklinde)
– 4 adet plastik misket
– 2 adet dairesel kavuniçi renkli plastik kase (ortalama 22 cm
taban, 30 cm üst çaplı ve 20 cm derinliğinde)
– 2 adet pilli led lamba
– Sıvı yapıştırıcı
– 12-13 cm çaplı 3 adet köpük top
– 22-23 cm çaplı 1 adet köpük top
– Açık kahverengi koli bandı
– 9 adet yorgan iğnesi
– 0,5 cm çaplı küçük bir taş parçası
– 1 cm uzunluk, 0,3-0,4 mm kalınlığında çizgisiz kağıt parçası
– Metal bir parça ve ocak
Düzeneğin Yapılışı
Ocakta kızdırılan metal parçası yardımıyla dairesel kabın yan
çeperinin en üst kısmına yakın, hortumun sığabileceği kadar bir oyuk açılıp
hortum buraya yerleştirilir ve hortumun 30cm'ye yakın kısmı kap içine
sokulur. Hortumun diğer ucununsa yere değmesi, yani eğimli bir duruşa
sahip olması sağlanır.
Kasenin bir tanesi, tabanından dairesel kaba yapıştırılır. Yorgan
iğnelerinden 4 tanesinin ucu ocakta kızdırılarak 4 adet plastik misket
hortumun üst kısmına kabın kenarından 4-5 cm uzaklıktan başlayarak ve
aralarında 4-5 cm kalacak şekilde iğnelerle sabitlenir. 3. misket maviye, 4.
misketse kavuniçiye boyanır. Diğer toplar çepeçevre koli bandıyla
kaplanırlar. 12-13 cm2lik toplardan birinin ekvatoru boyunca koli bandıyla
dairesel bir halka yapılır. 0,5 cm çaplı küçük taş parçasının bir tarafına kağıt
parçası yapıştırılır ve bu sistem sıvı yapıştırıcıyla kavuniçiyle boyanan
misketten 2-3 cm uzağa yapıştırılır. Diğer yorgan iğneleri, aralarında 5-6 cm
kalacak şekilde hortumun üst kesimine saplanırlar. Öncelikle 22-23 cm çaplı
82
top, daha sonraysa halkalı olan top ve sırasıyla diğer toplar iğnelere
yerleştirilir.
Led lambalar açılarak kaba yapıştırılmış kase içine konur. Diğer
kase bunun üstüne kapatılarak yapım işlemi tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Makette merkezdeki ışıklı kütle, Güneş'i; diğer kütleler ise sırasıyla
gezegenleri temsil etmektedir. Mars ile Jüpiter arasına yerleştirilen parçaysa
bir kuyruklu yıldızı gösterir. Sistemin bağlı olduğu kap, hortumun dışbükey
tarafına doğru döndürüldüğünde belli yörüngede Güneş çevresinde dönen
gezegenler gösterilmiş olur.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bizce grup çalışmasıyla yapımı gerçekleştirilmeli ve grup
öğrencileri, gezegenleri paylaşarak bunların özelliklerinin sunumunu sınıfa
sırayla gerçekleştirmelidirler.
Slayt üzerinden yapılacak değerlendirmelerin ana tema olan Güneş
sisteminin hareketini gösteremeyeceğinden çok anlamlı olacağını
düşünmemekteyiz.
Düzenek, samanyolu galaksisi maketi ve bir yıldızla ona bağlı
gezegeni ve uyduyu gösteren düzenekle etkileşimli olarak kullanılmalıdır.
Etkileşimli kullanma koşulları son ifade edilen düzenekte açıklanacaktır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden iç ve dış gezegenleri
göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine düzenek üzerine
gökcisimlerinin yerini göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine neden Dünya'nın mavi gezegen
olarak nitelendirildiğini sorabilirler.
83
Işıklandırılmış Samanyolu Galaksisi
Maketi
Gerekli Malzemeler
– Kırtasiyelerden temin edilebilecek 85x50 cm boyutlarında
gece mavisi, simlerle kaplanmış sert bir mukavva
– Marketlerden temin edilebilecek ince kavuniçi renkli bir evye
– Sıvı yapıştırıcı
– 2-3 mm boyutlarında 1 avuç taş (gri ve siyah renkli)
– Bisikletlere monte edilen havalı klaksonlardan alınmış 2 adet
kavuniçi renkli lamba şekilli, esnek plastik hava yastığı
– 4 adet plastik, içi boş misket
– 1 adet Tipex
– Makas
– Lamba şekilli yuvaların içine sığabilecek büyüklükte 2 led
lamba, 1 adet 2 cm çaplı led lamba
– 1 adet gri hamur silgi
– 1 adet çizgisiz dosya kağıdı
Maketin Yapılışı
Sert mukavva yüzeyin ortasına 2 cm çaplı led lambanın sabit
durabileceği büyüklükte bir oyuk, makasla açılır. Lambanın uç kısmı buraya
yerleştirilir. Kavuniçi evyeden kesilen 15 cm boy ve 6 cm eninde yassı alev
şekilli parça, lambanın üstü ve etrafına yapıştırılır. Bu formun sağ ve sol alt
çaprazında plastik hava yastıklarının sabit durabilecekleri büyüklükte 2
oyuk yine makasla açılır ve yastıklar buraya yerleştirilir (yastıklar simli
yüzey tarafına gelecek şekilde).
Misketler, ikili gruplar halinde simetrik olarak, aynı doğrultuda
yastıkların etrafına yapıştırılıp dosya kağıdından kesilen 6-7 cm uzunluk,
0,4 mm enli 2 adet şerit yay oluşturacak şekilde misketler arasına hava
yastıkları üzerinden de geçecek şekilde yapıştırılırlar.
Taş parçaları, simli yüzey üzerine dağınık olarak yapıştırılıp
bazılarının (3-4 adet) gerisine Tipex'le küçük beyaz kuyruk formları yapılır.
Misketlerden seçilen ikisinin etrafına yine misketlerin yapıştırılma
doğrultusu üzerinde 2 adet hamur silgiden koparılmış 3-4 mm çaplı dairesel
kütle yapıştırılıp 2 küçük led lamba açılarak hava yastıklarının içine
84
yerleştirilip ortadaki alev formunun lambası da açılarak maketin yapımı
tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette simli yüzey, sonsuz uzay boşluğunu; ışıkta parlayan simli
parçacıklar, uzay boşluğundaki sonsuz gökcisimlerini; ortadaki ışıklı alev
formu, samanyolu galaksisi merkezindeki kızgın gaz kütleyi; ışıklı hava
yastıkları, ışık ve enerji kaynağı durumundaki yıldızları; misketler, yıldızlar
çevresinde hareket eden gezegenleri; misketlerin çevresindeki minik
dairesel parçalarsa gezegenler çevresinde hareket eden uyduları temsil
etmektedir. Yüzey üzerine yapıştırılmış taşlar, meteorları; Tipex ile beyaz
kuyruk eklenenlerse kuyruklu yıldızları göstermektedirler. Kağıt şeritlerse
gezegen yörüngelerini göstermiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrencinin rahatlıkla ödevlendirilmesi ya da sunum yapmasına
elverişli bir çalışmadır. Gerektiğinde öğretmen ve öğrenci slayt üzerinden
de değerlendirmeler yapabilirler.
Maket, ışıklandırılmış Güneş sistemi ve bir yıldızla ona bağlı
gezegeni ve uyduyu gösteren düzenekle etkileşimli kullanılmalıdır.
Etkileşim koşulları son ifade eden düzenekte açıklanacaktır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine gezegenlerin hangi etkene bağlı
olarak yıldızlar çevresinde döndüklerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine ön bilgilerinden yararlanarak
yıldızların neye bağlı olarak ışık ve sıcaklık kaynağı olduklarını sorabilirler.
– Öğretmen, öğrencilerden Samanyolu galaksisinde bulunan
bizim Güneş sistemimizin yıldızı ve gezegenlerinin ismini hatırlamalarını
isteyebilir.
– Öğretmen, öğrencilerden kuyruklu yıldız ve göktaşlarının
Dünya üzerinde ortaya çıkardıkları sonuçlarla ilgili bir rapor hazırlamalarını
isteyebilir.
85
Epirojenez Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 45-50 cm çap, 22-23 cm derinlikte plastik bir kap
– Bu kabın yarısını biraz aşacak kadar su
– 35 cm çap, 25-26 cm derinlikte plastik bir kap
– Kare ya da dikdörtgen (bir kenarı en az 45-50 cm olacak
özellikte)köpük, sunta, plastik vb. ince (1 cm kalınlıkta) bir yüzey
– 22-23 cm yükseklik ve 15 cm kenar uzunluklu kare bir takoz
(ya da bunun yerini tutabilecek benzer bir ürün)
– 2-2,5 kg’lık bir taş (ya da onun yerini tutabilecek benzer bir
ürün)
Düzeneğin Yapılışı
Takoz yardımıyla kare ya da dikdörtgen yüzey, 50 cm çaplı kap
kenarına oturtulur (50 cm uzunluktaki kenarı boyunca). Kap içine su
doldurulup 35 cm çaplı plastik kap su içine bırakılarak yapım işlemi
tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekte içi su dolu kap, yarı akışkan magmayı (manto);
üzerindeki yüzer durumda olan kap, karasal bir levhayı; köpük sunta vb.
yüzey ise deniz yüzeyini ve okyanusal levha bölümünü temsil etmektedir.
Yüzer durumdaki kap, içine taş koyulduğunda kap su içine batacak, taş
alındığındaysa yükselecektir. Bu uygulamalar, buzullaşma gibi ağırlık
yaratan etkenlerle karasal levhanın mantoya gömülmesini ve gömülme
esnasında levhanın bir bölümünün deniz seviyesi altında kalacağını,
dolayısıyla deniz ilerlemesi yaşanacağını, ağırlığın kalkmasıyla da deniz
suları altında kalmış olan yerlerin tekrar deniz seviyesi üzerine çıkacağını
(deniz gerilemesi yaşanacağını) öğrenciye denel olarak gösterecektir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bu düzenek, epirojenez ve sonuçları maket ve deney düzenekleri
ile etkileşimli olarak kullanılmalıdır. Orada tuzluklarla ifade edilen
buzullaşmayla levhanın mantoya gömülmesi ve buzullaşmanın ortadan
kalkmasıyla yükselmesi burada daha geniş bir düzenekle gösterilmektedir.
86
Slayt üzerinden değerlendirmeninse hiçbir anlamı
bulunmamaktadır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Anlatılan bağımsız bir düzenek olmayıp, epirojenez ve sonuçları
maket ve deney düzenekleri içinde kullanılacağından söz konusu bölümde
verilen değerlendirme ve sorular kullanılmalıdır.
87
Heyelan Oluşumu Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 35 cm çap, 20-23 cm derinlikte bir kap
– 2 adet 0,25 litrelik küçük, plastik pet şişe
– Makas
– Şişelerin 3/4'ünden biraz fazlasını dolduracak kadar toprak
– 1-1,5 su bardağı su
Düzeneğin Yapılışı
Pet şişelerin altı makasla kesilir ve 3/4'ünden biraz fazla kısmı
toprakla doldurulur. Şişelerden birine su dökülür, toprağın vıcıklaşması
sağlanır. Geniş kap (35 cm çaplı), deney masası üzerine alınarak yapım
süreci tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
2 şişe, açık tarafları kap içine bakacak şekilde kabın kenarına
eğimli şekilde yerleştirilir. Kuru olan toprak kütlesi, hareket etmeyip
sürüklenmezken diğer şişedeki balçık özelliği kazanmış toprağın hızla kap
içine yayıldığı gözlenecektir. Düzenekle heyelan oluşumunda eğim
faktörünün ve toprağın suya doygunluk oranının, dolayısıyla yağış ve kar
erimelerinin etkisi gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bu düzenek, daha önce açıklanan erozyon ve heyelan maketi ile
etkileşimli olarak ve orada heyelanla ilgili söylenenleri desteklemek
amacıyla kullanılmalıdır.
Deney, esaslı olduğundan slaytlar kullanılmamalıdır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Erozyon ve heyelan maketi kısmındaki değerlendirme ve sorulara
ek olarak öğretmen/öğrenciler birbirine erozyon ve heyelan maketi üzerinde
heyelanla ilgili 2 gösterimin düzenek üzerindeki hangi gösterimlere karşılık
geldiğini sorabilirler.
88
Atmosferin Mavi Renginin Nedenlerini Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Saydam (cam ya da plastik) bir kap
– Kabı dolduracak kadar süt
– 1 adet led lamba (1,5 cm çaplı)
– 3-4 cm yüksekliğinde 2x2 cm boyutunda 2 ahşap ya da
plastik destek
Düzeneğin Yapılışı
Lamba açılarak yere konur, üzerine desteklerle kap eğik şekilde
yerleştirilir. Daha sonra süt, kaba doldurulur ve deney ortamında ışıklar
söndürülüp koyu perdelerle pencereden ışık girişi engellenir. Bu şekilde
yapım aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekte led lamba, Güneş ve Güneş ışınlarını; oda, az
yoğunluklu uzay boşluğunu; içi süt dolu saydam kap ise yoğunluğu fazla
atmosferi temsil etmektedir.
Işınlar yoğun ortama geçerken dağılmaya uğramakta ve süt, yani
atmosfer belirgin olarak mavi rengi almaktadır. Süt dolu kaba üstünden
bakıldığında tabanı yine belirgin olarak kızılımsı görünmektedir. Taban
burada gerçekten de atmosferin üst kesimlerinden bakıldığında kızılımsı
görünen karasal kütleleri göstermektedir. Yani düzenekle tüm bu renklerin
ışığın dağılma, kırılma ve yansımalarının sonucu olduğu öğrenciye
gösterilmiş olacaktır.
Kullanım sırasında uydudan çekilmiş fotoğraflar da kanıt olarak
kullanılabilir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Grup halinde gerçekleştirilmesi gereken bir çalışmadır.
Öğrencilerden ikisi, ortam koşullarını hazırlarken (ışığı söndürme, perdeleri
kapama, fotoğrafların asılması vb.) biri de sunumu gerçekleştirmelidir.
Tedarik ve yapım süreci de birlikte yapılabilir.
Slayt üzerinden yapılacak sunumun çok anlamlı olacağı kanaatinde
89
değiliz.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine atmosferin mavi renginin temel
nedenini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine odada dahil düzenek ve
ortamdaki unsurların gerçekte neleri temsil ettiğini sorabilirler.
90
Rüzgarın Soğuk Yüksek Basınç Alanından
Sıcak Alçak Basınç Alanına Doğru Esmesi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Elektrikli bir ızgara
– İnce 35-40 cm'lik bir çubuk
– 100-110 cm uzunlukta dikiş ipliği (siyah renkli)
Düzeneğin Yapılışı
İplik, çubuğun ucuna sıkıca bağlanır. Izgara fişi, prize takılır ve
çalışması sağlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Çubuğun ucundaki iplik, ısıtıcıya yaklaştırılır ve ipliğin ısıtıcıya
doğru dalgalandığı görülür. Bu çevreden ısıtıcıya yatay bir hava akımı
olduğunun kanıtıdır. Çünkü sıcak ve yoğun şekilde yükselici hava akımının
olduğu ısıtıcı, düşük basınç alanını; çevresindeki daha soğuk ortamsa
basıncın daha yüksek olduğu sahayı temsil etmektedir. Böylece düzenekle
rüzgarın esiş yönü denel olarak gösterilmiş olacaktır. Düzenekle aynı
zamanda termik yüksek ve termik alçak basınç alanlarının temel özellikleri
de öğrenciye denel olarak aktarılabilecektir. Alçalıcı ve yükselici hava
hareketleri, yatay hava akımının yönü vb. kullanım sırasında Türkiye ve
Dünya üzerindeki termik basınç alanları haritalar üzerinde gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Elektrik ve yüksek sıcaklık etkenleri nedeniyle öğretmen
tarafından gerçekleştirilmesi gereken bir çalışmadır.
Slayt üzerinden değerlendirmenin hiçbir anlamı yoktur. Düzenek,
termik bir alçak basınç alanındaki yükselici hava hareketlerini gösteren
düzenekle etkileşimli kullanılmalıdır. Etkileşimli kullanım sözü edilen
düzenekte verilecektir.
91
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine ön bilgilerinden de yararlanarak
ısıtıcının neden alçak basınç, çevreninse neden yüksek basınç alanı
olduğunu sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Dünya ve Türkiye'yi etkileyen
başlıca termik basınçları sorabilir ve bunların konumunu harita üzerinde
göstermelerini isteyebilirler.
92
Levhaların Manto Üzerindeki Hareketi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Ocak
– 25 cm kadar çap, 6-7 cm derinlikte dairesel metal bir kulplu
kap
– Kabı, yarısından biraz daha fazla dolduracak kadar su
– 3 adet 10 cm çap, 0,6-0,7 mm kadar kenar uzunluklu metal
kavanoz kapağı
Düzeneğin Yapılışı
Kap, suyla doldurulur. 2 kapak, kabın kulplarına yerleştirilir ve
ocak açılarak kap ateş üstüne yerleştirilir. 3. kapak, kaynayan suya
bırakılarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Kaynar halde ve hareketli su, düzenekte mantoyu (magma) ve
konveksiyonal akımları gösterir. Kapaklarsa manto üzerindeki yerkabuğu
levhalarını göstermektedir. Bir levhadan diğerine hareket eden kapaksa
mantodaki konveksiyonal akımlarla hareket eden ve bir levhadan
uzaklaşırken diğerine yaklaşan levhaları ifade etmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Düzenek, orojenez maket ve deney düzeneği ile etkileşimli olarak
kullanılmalıdır. Orada manuel olarak gösterilen olaylar, anında düzenekte
gösterilmeli, orada oklarla ifade edilen konveksiyonal akımların ve kırmızı
renkle gösterilen mantonun düzenekte kaynar ve hareketli suya karşılık
geldiği ifade edilmelidir. Sıcak su ve ocak kullanımı nedeniyle öğretmen
tarafından uygulanmalıdır. Slayt üzerinden değerlendirme ise tümüyle
anlamsızdır.
93
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Çalışma, orojenez maket ve deney düzeneği ile birlikte
kullanılacağından orada ifade edilen değerlendirme ve sorular
kullanılmalıdır.
94
Atmosferin Sıcaklığı Koruyucu (Sera Etkisi)
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Üzerinde saydam jelatin kapağı olan 25x5 cm boyut ve 4x5 cm
derinliğinde kağıt bir kutu
– 20-15 cm yüksekliğinde bir sacayağı
– Fişli bir ampul yuvası
– İstenilen uzunlukta kordonu olan 2’li ya da 3’lü priz
– 1 adet ampul
Düzeneğin Yapılışı
Ampul, yuvaya takılır. Bu da 2’li ya da 3’lü prize takılıp priz,
ampul aşağıya bakacak şekilde sacayağına yerleştirilir. Kutu, tam ampulün
altına gelecek ve aralarında 15-20 cm mesafe kalacak şekilde yerleştirilir.
Böylece yapım işlemi tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Öncelikle kapaksız olarak kutu, lamba açılarak altında 15 dakika
kadar bırakılır. Daha sonra 20 dakika kadar soğuması beklenir. Bu esnada
öğrencilerin kutu tabanına dokunmaları istenir. Kutu, bir sefer de kapaklı
olarak 15 dakika lamba altında bırakılır. Daha sonra yeniden 20 dakikalık
soğuma sürecinin ardından tekrar aynı öğrencilerin kapak açılarak kutu
tabanına dokunmaları istenir. İkinci deneme sonunda taban sıcaklığının
daha yüksek olduğu öğrenciler tarafından anlaşılacaktır.
Burada kapaksız yapılan deneme, atmosferi olmayan, buna bağlı
olarak hızla ısınıp aynı hızla soğuyan Dünya’yı temsil etmektedir
(günümüzde Ay’ın bu özellikte olduğu vurgulanabilir). Kapaklı yapılan
denemeyse atmosferi olan Dünya’yı temsil eder. Burada atmosferi temsil
eden koruyucu kapak sayesinde ışık kaynağından uzaklaşıldığında (yani
gece ortamında) sıcaklığın belli oranda korunduğu görülmüş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Kullanım kısmında anlatılanlardan da anlaşılacağı gibi grup
halinde yapılması gereken bir çalışmadır. Elektrik kullanımı söz konusu
olduğu için öğretmen elektrikli aparatların güvenirliğini kontrol etmelidir.
95
Çalışma ışıklandırılmış atmosfer maketiyle etkileşimli kullanılmalıdır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine düzenekte yeryüzünü ve
atmosferi ifade eden parçaları sorup göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirlerine önbilgilerinden de yararlanarak
atmosferin ortaya çıkardığı sonuçları sorabilirler.
96
Sismik Dalga Levha Hareketi İlişkisi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 2 adet bir yüzeyi mutlaka pürtüklü kare ya da dikdörtgen taş
– 4-5 adet topak haline getirilmiş (0,5 mm uzunlukta) kağıt parçası
Düzeneğin Yapılışı
Taşlar, pürtüklü taraflar bitişik gelecek şekilde birbirine
yaklaştırılır. Kağıt parçaları da taşlar üzerine yerleştirilir ve yapım aşaması
tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Taşlar, pürtüklü yüzeyleri boyunca birbirine göre hareket ettirilir.
Oluşan titreşimlerle kağıtların etrafa saçıldığı görülecektir. Burada taşlar,
hareket eden levhaları; etrafa saçılan kağıtlarsa hareketten dolayı sismik,
yani deprem dalgalarının oluştuğunu temsil edeceklerdir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Düzenek, daha önce açıklanan depremin oluşması maket ve deney
düzeneği ile etkileşimli olarak kullanılmalıdır. Depremin oluşması maket ve
deney düzeneğinde levhalar hareket ettirildiğinde aynı anda bu düzenekteki
levhalar da hareket ettirilmeli, titreşim yani depremin oluştuğu
gösterilmelidir. Deneyleri iki ayrı öğrenci ya da öğrenci grubu aynı anda
daha önceden hazırlanarak gerçekleştirmelidir.
Slayt üzerinden değerlendirme yapılmamalıdır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Bu düzenek de bağımsız olmayıp yukarıda açıklanan çalışmanın
tamamlayıcısı durumundadır. Bu nedenle ana çalışmadaki değerlendirme ve
sorular geçerlidir.
97
Yağış Oluşumu ve Hidrolik Döngü
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 50 cm çap, 8-10 cm derinlikte dairesel bir tepsi
– Züccaciyelerden temin edilebilecek 30 cm yarıçaplı bir dairenin
1/4’i kadar şekilli ve 30-35 cm’lik 3 ayağı olan en alt ve en üstte kap koyma
kısımları bulunan metal bir kaplık (slaytta görüldüğü gibi)
– Elektrikli bir su ısıtıcısı
– Kaplığın üst kısmına sığacak büyüklükte cam
– Tepsi kenarından ısıtıcıya kadar uzanabilecek (dolayısıyla
kaplığın da ortalarına kadar uzanabilecek) metal ya da plastik bir yüzey
– Isıtıcıyı ağzına kadar dolduracak kadar su
Düzeneğin Yapılışı
Deney öncesi cam, soğuk bir ortamda bekletilir ve deney sırasında
kaplığa yerleştirilir. Daha sonra kaplık, tepsinin kenarına yakın biçimde
konur ve ısıtıcı da içi suyla doldurularak kaplığın ortasına konuşlandırılır.
Son olarak metal ya da plastik yüzey, tepsi kenarından ısıtıcıya değecek
şekilde eğimli bir şekilde yerleştirilerek yapım aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekte tepsi ve içi su dolu ısıtıcı, havadaki nem ve yağışın
kaynağı olan denizleri, okyanusları; soğuk cam yüzey, aynı özellikleri
taşıyan atmosferin üst katlarını ve nihayet eğimli yerleştirilen yüzeyse
karaları temsil etmektedir. Elektrik enerjisiyse deniz sularını buharlaştıran
Güneş ışınlarına karşılık gelecektir. Isıtıcının fişi prize takılıp sular
buharlaşmaya başladığında bu durum, havadaki nemin oluşumunu
gösterecektir. Buharın cam yüzeye çarpıp yoğunlaşarak su damlaları haline
dönüşmesi ve damlaların yere düşmesiyse bulut ve yağış oluşumuna karşılık
gelmektedir. Damlaların bir kısmı eğimli yüzeye düşüp aşağıya (tepsiye
doğru) akacaktır. Bu da karalar üzerindeki akarsuları gösterecektir.
Dolayısıyla düzenekle hidrolik döngü, döngüyü oluşturan başlıca unsur ve
olaylar gösterilmiş olacaktır.
98
Yapılabilecek Etkinlikler
Elektrikli aksam ve sıcak su nedeniyle uygulamaların tümü
öğretmen tarafından gerçekleştirilmelidir.
Slayt kullanımınınsa denel uygulama açısından hiçbir anlamı
yoktur. Bu çalışma, buharlaşma ve yağış oluşumu düzeneğiyle etkileşimli
kullanılmalıdır. Bu düzenekte yağış oluşumu, hidrolik döngü içerisinde
verildiğinden istenirse diğer düzenek yapılmayıp soruları kullanılabilir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine düzenekteki unsurların ve
olayların yeryüzünde nelere karşılık geldiklerini sorabilirler, harita üzerinde
bunları göstermelerini isteyebilirler.
– Buharlaşma ve yağış oluşumu düzeneğindeki sorular burada da
kullanılabilir.
99
Basit Bir Su Isıtıcıyla Yapılan
Deniz Sularının Buharlaşması ve Nem Oluşumu
Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Hidrolik döngü ve yağış oluşumu düzeneğinde kullanılan su
ısıtıcı ve bunu dolduracak kadar su
Düzeneğin Kullanımı
Nem konusu anlatılırken havadaki nemin oluşumu, bu düzenekle
anlatılmalıdır. Burada ısıtıcı ve içindeki su, deniz ve okyanusları; ısıtıcıya
verilen elektrik enerjisi, Güneş ışınlarıyla oluşan sıcaklığı ifade eder. Oluşan
buharlaşmaysa somut olarak havadaki nemin meydana gelmesini öğrenciye
gösterecektir. Burada su sıcaklığı artıp kaynama noktasına yaklaştıkça
buharlaşmanın artması, ısıtıcının fişi prizden çekildikçe buharlaşmanın
azalmasıysa yine somut olarak sıcaklıkla buharlaşma arasında doğru orantı
olduğunu da kanıtlayıp pekiştirecektir. Kullanım gerçekleştirilirken
haritalar üzerinde nemin fazla ve az olduğu yerler de belirtilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Elektrik kullanımı ve kaynar su nedeniyle uygulamalar, öğretmen
tarafından gerçekleştirilmelidir. Slayt üzerinden değerlendirme yapmanınsa
yine bu çalışmada da bir anlamı yoktur.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine ısıtıcı içindeki su ve elektrik
enerjisinin gerçekte nelere karşılık geldiğini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine buharlaşma için gerekli unsurları
sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine sıcaklık ve su koşullarıyla
buharlaşma arasındaki ilişkiyi aynı zamanda yeryüzünde nemin az ve fazla
olduğu yerleri sorabilirler, haritada göstermelerini isteyebilirler.
100
Havanın Nem Taşıma Kapasitesi ve
Yağış Oluşumunu Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 1 adet ince plastik bardak
– Makas
– Makasla üst yarısı kesilmiş başka bir plastik bardak
– Büyük bardağı dolduracak kadar su
– Sınıf içerisindeki çöp kutusu
Düzeneğin Kullanımı
Düzenekte büyük bardak, sıcak ve dolayısıyla hacmi büyük hava
kütlesini; küçük bardak, soğuk hacmi küçük hava kütlesini; su ise hava
kütlelerinin taşıdığı nemi temsil eder. Sıcak şartlarda buharlaşmanın
armasına karşın, yağış oluşumunun zorlaşması havanın hacmi, yani nem
taşıma kapasitesinin artmasının sonucudur. Büyük bardağa doldurduğumuz
suyun taşıp dökülmemesi, tümüyle bardak içinde kalması sıcak şartlarda
nemin hava içinde taşındığını kanıtlamış olacaktır. Anlaşılacağı üzere,
bardakta suyun taşıp dökülmesi deneyde yağışı temsil etmektedir. Büyük
bardaktaki suyun çöp kutusu üzerinde küçük bardağa dökülmesiyle suyun
yarısına yakınıyla taşma olayının, yani yağışın başladığı görülecektir. Bu
durum, soğuk şartlarda buharlaşma azalsa da hava kütlesinin hacmi
küçüldüğü için yağış olasılığının artmasının kanıtı olacaktır. Bu düzenek
yardımıyla mutlak, maksimum ve bağıl nem kavramlarında öğrenciye
yapılan tüm açıklamaları göstermek mümkün olacaktır. Bunların başlıcaları
şunlardır; maksimum nemle sıcaklık arasında doğru orantı olması (sıcak
şartlarda hava kütlesinin büyümesi ve bununla ilgili büyük bardağın
kullanılması, soğuk şartlardaysa hava kütlesinin küçülmesi ve bununla ilgili
küçük bardağın kullanılması), doyma-yağış yani bağıl nemle sıcaklık
arasında ters orantı olması (sıcak hava kütlesinde nemin hava kütlesi içinde
taşınması büyük bardağa doldurulan suyla temsil edilmektedir; büyük
bardaktaki suyun yarısıyla diğer bardakta taşma, yani yağışın başlaması ise
sıcaklıkla bağıl nem, yağış, doyma arasında ters orantı olduğunu göstermiş
olacaktır).
101
Yapılabilecek Etkinlikler
Bizce öncelikle nem kavramları açıklanırken düzenek ve daha önce
açıklaması yapılan havanın nem taşıma kapasitesiyle sıcaklığı ve hacmi
arasındaki ilişki maketi etkileşimli olarak kullanılmalıdır. Makette verilen
bilgiler, düzenekte denel olarak gösterilmelidir. Uygulamaları bir öğrenci
grubu, işbirliği içinde gerçekleştirmelidir. Sunumu ve deneyleri sınıf
huzurunda öğretmen de gerçekleştirebilir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Havanın nem taşıma kapasitesiyle sıcaklığı ve hacmi arasındaki
ilişki maketi çalışmasındaki soru ve değerlendirmeler esastır.
102
Bitki Örtüsü Erozyon İlişkisi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 0,5 kg kadar yumuşak pencere macunu
– 1 su bardağı su
– Üzerinde 0,5 cm uzunlukta çim olan 2-3 cm çaplı, 1 cm
derinliğinde kuru toprak kütle
– Üzerinde çim olmayan 2-3 cm çaplı, 1 cm derinliğinde kuru
toprak kütle
– Tabanı düz, taban çapı 35 cm civarında olan, derinliği 15-20 cm
kadar bir kap
Düzeneğin Yapılışı
Pencere macununa elle şekil verilerek 18x18 cm uzunluk, 20-22
cm yükseklikte bir prizma haline getirilir. Prizmanın üst yüzeyinin ortasında
elle 2-3 cm çaplı ve 1 cm derinliğinde elle bir çukur oluşturulur. Bu
çukurdan parmağımızı kütleye bastırarak tabana doğru eğimli bir oluk açılır.
Çimli toprak kütle, çukura konularak yapım işlemi tamamlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Kütle, kap içerisine yerleştirilir ve 1 bardak su hızla çimli toprak
üstüne dökülür. Yapılan deneyin sonunda, oluktan aşağıya yuvarlanan
toprak miktarının yok denecek kadar az olduğu görülecektir. Kaptaki su
boşaltılıp çimsiz toprak çukura yerleştirilir ve su toprağın üstüne
döküldüğünde büyük bölümünün aşağıya doğru sürüklendiği gözlemlenir.
Deneyle bitki örtüsünün erozyon üzerindeki etkisi, açık biçimde
gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Düzenek, erozyon ve heyelan maketiyle etkileşimli olarak
kullanılmalıdır. Bir öğrenci grubu, maket üzerinde bitki örtüsü-erozyon
ilişkisini açıklarken bir başka grup düzenekte ilgili deneyleri
gerçekleştirmelidir.
103
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Çalışma, erozyon ve heyelan maketiyle etkileşimli
kullanılacağından söz konusu çalışmadaki değerlendirme ve sorular esastır.
104
Hidroelektrik Üretimini Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Pilli bir ampermetre (elektrik aksamı satılan yerlerden temin
edilebilir)
– Küçük bir elektrik motoru
– Motorun miline sıkıca takılabilecek bir pervane
– 20-25 cm kadar elektrik kablosu
– Poliüretan, plastik vb. bir yüzey (25x15 cm)
– Koli bandı
Düzeneğin Yapılışı
Elektrik motoru, pervanesi takılarak koli bandı yardımıyla
poliüretan yüzeyin ucuna; ampermetreyse düğmesi miliamper kısmına
getirildikten sonra motorun arkasına yapıştırılır. Kablolarla motor ve
ampermetre bağlantıları yapıldıktan sonra oynamamaları için kablolar da
bantla mukavva üzerine sabitlenir. Böylece yapım aşaması tamamlanmış
olur.
Düzeneğin Kullanımı
Pervane hızla akan bir çeşmeye yaklaştırılır ve ampermetrenin
ibresinin oynaması öğrenciye gösterilir. Böylece hidrolik enerji üretim
esasları sınıfa tanıtılmış olur. Deneyin ikinci aşamasındaysa çeşme daha az
açılır. Hızın ve akımın azalmasıyla ibrenin daha az hareket ettiği yine
öğrencilere gösterilir. Dolayısıyla hidrolik üretimin hız ve akıma bağlı
olduğu kanıtlanmış olur. Kullanım sırasında özellikle Türkiye haritası
üzerinde deneyin 1. ve 2. Aşamasına örnek olan akarsular gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Çalışma akarsu çığırları, baraj ve hidroelektrik santral maketi ile
etkileşimli kullanılmalıdır. Konu, maket sunumu sırasında hidroelektrik
üretimi ve hidroelektrik santrale geldiğinde maket sunumunu yapan öğrenci
grubu dışındaki bir grup deneyi gerçekleştirmelidir. Bu sırada maket
sunumunu yapan öğrenciler, haritalar üzerinde örnek akarsuları
göstermelidirler.
105
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Etkileşimli bir kullanım söz konusudur. Maket çalışmasının
tamamlayıcısı olduğundan o kısımdaki değerlendirme ve sorular esastır.
106
Gece-Gündüzlerin Birbirini Takibi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– İstenilen boyutta döner bir küre (elektrikli ya da manuel)
– Led bir lamba (2 cm ön çerçeveli)
– Lambanın altına konulacak destek malzeme (birkaç kitap vb. )
– Birkaç cm’lik bir kağıt parçası
– Yapıştırma bandı
Düzeneğin Yapılışı
Lamba, destek malzemelerinin üzerine yerleştirilir. Kağıt parçası,
küreye lamba hizasında yapıştırılıp küre, lambaya 15 cm kadar yaklaştırılır.
Düzeneğin Kullanımı
Lamba açılır, elle ya da düğmeye basılarak kürenin eksen hareketi
yönünde (batıdan doğuya doğru) dönmesi sağlanır. Belli merkezde, yani
kağıt üzerinde gece ve gündüzün birbirini izlediği, dolayısıyla olayın eksen
hareketine bağlı olduğu gösterilmiş olur. Bu deneyde gösterilebilecek başka
bir şey de belli bir alanda Dünya’nın genel olarak yarısının aydınlık,
yarısınınsa karanlık olduğudur. Bunu ortaya çıkaran etkenin küresellik
olduğu da öğrencilere açıklanmalıdır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrenci tarafından rahatlıkla gerçekleştirilebilecek bir
çalışmadır. Deney temelli olduğundan slayt üzerinden değerlendirme
yapılmamalıdır.
107
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Dünya üzerindeki bir noktada
gece/gündüzün birbirini takip etmesini sağlayan ana etkeni sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Dünya tersi yönde dönseydi gecegündüzler
birbirini takip eder miydi şeklinde soru sorabilirler.
– Öğretmen, öğrencilerden gece-gündüz yaşanmasının doğa ve
insan üzerindeki etkileriyle ilgili bir inceleme yapmalarını isteyebilir. Daha
sonra çalışmalar sınıfta tartışılabilir.
108
İklim, Toprak, Bitki, Hayvan Toplulukları İlişkisi,
Basınç Merkezleri, Sürekli Rüzgarlar
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 500 gr alçı (geç soğuyan cinsten)
– 2 avuç ince kum
– Sıvı yapıştırıcı
– Makas
– Tel zımba ve mavi gazlı kalem
– 8 adet çizgisiz dosya kağıdı
– 35x30 cm boyut ve 12 cm yüksekliğinde boş bir kutu
– Kutu yüzeyini örtecek mavi naylon
– Suluboya takımı
– Üzerinde kurumuş 1-2 mm’lik çim bulunan 25x10 cm
boyutlarında ve 5-6 mm kalınlığında toprak tabakası
– Çiçek tohumu ve fidesi satıcılarından temin edilebilecek 2 avuç
kırmızı toprak
– Üzerinde kurumuş 2 cm kadar uzunluğunda çimen bulunan 20x2
cm boyutlarında, 5-6 mm kalınlığında toprak tabakası
– Yılbaşı süs ağacından (küçük boyutlu olanlardan) kesilerek elde
edilen 5-6 cm yüksekliğinde, 2 cm genişliğinde 10-11 adet çam ağacı figürü
– Üzerinde 2 mm’lik kurumuş çimen olan 4 cm çap ve 5-6 mm
kalınlığında dairesel toprak tabakası
– 1 adet lastik palmiye figürü (3-4 cm’lik)
– 1 poşet akvaryum satıcılarından alınabilecek yayvan yapraklı,
plastik ağaç figürleri
– 8 adet 1 mm kalınlığında ve 15 cm uzunluğunda tahta çubuk
– 8 adet plastik çiçeklerden elde edilebilecek ve geniş yapraklı
ağaç olarak kullanılabilecek 4-5 cm yüksekliğinde figür
– Her birinden birer adet olmak üzere, plastik 4-5 cm uzunluk ve
3-4 cm yüksekliğinde deve, fil, aslan, gergedan, keçi ve bir kutup ayısı
maketi
– Plastik çiçek saplarından elde edilebilecek 2-3 mm’lik ot
figürleri
109
– 30x10 cm boyutlarında mukavva parçası
– 2-3 adet sapları koparılıp yeşile boyanmış akbaş bitkisi
– 3 adet boyu 1 cm, yaprakları 2-3 mm’ye kadar küçültülmüş
plastik çiçeklerden elde edilebilecek ağaç figürü
– Üzerinde 2-3 mm’lik çimenleri yeşile boyanmış, 8x2 cm boyut
ve 5-6 mm kalınlığında toprak tabakası
– Süs yılbaşı ağacından kesilerek elde edilen 2-3 adet ve yaprakları
3-4 mm boyu 1 cm kadar iğne yapraklı ağaç figürü
– 2 adet plastik kaktüs figürü (2-3 cm yükseklik ve 1-1,5 cm
genişlikte)
– 1 avuç kahverengi orman toprağı
Maketin Yapılışı
Mavi naylon, kutu yüzeyine boşluk kalmayacak şekilde yapıştırılır.
Kutunun kısa kenarları boyunca 2-3 cm, uzun kenarlarından biri boyunca
yine 2-3 cm’lik paylar bırakılarak 1 cm yüksekliğinde yoğurulmuş alçıdan
bir tabaka oluşturulur. Tabakanın bitişik olduğu uzun kenarın orta kısmında
10 cm çaplı, 6 cm yüksekliğinde ve 2 cm genişliğinde alçıyla bir çember
oluşturulur (2 cm yüksekliğinde). Çember üzerinde 4-5 adet sivri dorukta
oluşturulur. Bu çemberin sağ alt tarafında 7 cm çaplı, 3 cm yüksekliğinde, 2
cm genişliğinde bir başka çember oluşturulur. Kutunun sol tarafında
bırakılan pay üzerinde alçıyla 2-3 adet leke oluşturulur. Sağ taraftaysa
tabaka üzerine 4-5 cm genişliğinde kırmızı toprak dökülür ve yayvan
yapraklı ağaçlar alçı tabana yapıştırılırlar. 3 adet çubuk, ormanın üç yerine
yine tam dik olarak saplanır.
Ormanın olduğu kıyının biraz açığında mavi yüzeyde alçıyla ada
benzeri bir yüzey oluşturulup buna da kırmızı toprak serpilip palmiye figürü
bu oluşuma sabitlenir.
Ormanın bittiği yerden itibaren 20x2 cm boyutlarında, üzerinde 2
cm kurumuş çim olan toprak tabakası iyice kaynayabilmesi için alçı yüzeye
sıvı yapıştırıcı dökülerek yerleştirilir. Bu yüzeyle oluşturulan çemberler
arasına ince kum dökülür. Bu kum tabaka, kıyıya kadar erişmelidir. Bu kum
tabakanın sol alt köşesinde 7 cm2 kadar bir yer kum dökülmeden boş
bırakılır ve kum yüzeyin istenilen yerlerine kaktüs figürleri saplanır. 7
cm2’lik alanda da kıyıda 2-3 cm2 bir alan düz bırakılarak geride alçıyla 1-
1,5 cm genişliğinde, 5 cm kadar uzunlukta yay biçiminde eğimli bir yüzey
oluşturulup düz bırakılan alana, yine kırmızı toprak konularak yeşile
110
boyanmış Akbaşlar alçıya saplanır. Bu alanın bitiminden itibaren sola doğru
kıyı boyunca 5 cm uzunluk ve 3-4 cm genişlikte bir alan da kıyı boyunca
üzerindeki çimenler yeşile boyanmış toprak kütle 4 cm x 0,4 mm’lik bölümü
kesilip alınarak yapıştırıcı dökülerek sabitlenir. Geriye kalan kısmıysa sivri
doruklardan birinin eteklerine yapıştırılır. Kıyıda çimenleri boyanmış
kütlenin bitiminden itibaren içe doğruysa oluşturulan alana kahverengi
toprak dökülüp 8 adet plastik geniş yapraklı ve 3 adet iğne yapraklı ağaç
figürü bu yüzeye batırılır. 25x10 cm boyutlarındaki toprak tabakası
çemberlerin bittiği yerden başlayıp ormanın bittiği yer hizasında yerleştirilir.
Bu tabakanın bir ucu kumluk alana bitiştirilir. Orman ve bu tabakanın bittiği
yerden kıyıya kadar olan alan, çemberler ve orman çevresinde alçı tabakanın
görülür yerleri griye boyanır. Sadece daha önce oluşturulan doruklar beyaz
bırakılır. 8 adet iğne yapraklı ağaç figürü toprak tabakanın bitiş çizgisi
boyunca, bir hat halinde alçıya saplanır. Bu hatla kıyı arasıysa çiçek
saplarından elde edilen ot figürleriyle doldurulur. 3 adet tahta çubuk
çemberlerin çeşitli yerlerine 45o açıyla saplanır. Geri kalan 2 çubuksa iğne
yapraklı ağaç hattının önünde ve 20o açıyla saplanır. Tüm çubukların eğim
yönüyse kutup tarafına doğru olmalıdır. Minyatür, geniş ve iğne yapraklı
ağaç figürleriyse çimenleri yeşile boyanmış tabakanın yapıştırıldığı doruğun
eteği boyunca altta geniş, üstte iğne yapraklılar olacak şekilde tabana
saplanır. Dorukların bulunduğu çemberin içine kum serpilir. Diğer çemberin
içineyse dairesel, üzerinde kurumuş çimen olan tabaka yerleştirilir.
Mukavva parçası, hayvan figürlerinin üzerine yerleştirilebileceği
şekilde L biçiminde kıvrılır. L biçimli parça, kutuya iç bükey tarafı dışa
bakacak şekilde tel zımbayla tutturulup altına yine dairesel hale getirilip
zımbalanmış destekler yapıştırılır ve mukavva yüzeyin ağırlıkla eğilmesi
önlenmiş olur. Hayvanlar, kutunun sağ başlangıcıyla çöl bitimine kadar
aslan, gergedan, fil, deve sırasıyla yapıştırılır. Çemberlerin hizasında keçi,
sol ucaysa kutup ayısı figürü yerleştirilir.
4 dosya kağıdı 1-2 cm genişliğinde dairesel hale getirilip üzerlerine
“TAB”, “TYB”, “DAB”, ve “DYB” yazılır. TAB ve DAB yazılı olanların
üst ucuna bulut şeklinde kesilmiş 5-6x2,5 cm’lik kağıtlar zımbalanır. Bulut
formlarının hemen altına yukarıya doğru uzanan bir üçgen kağıt parçası
yapıştırılır. Üzerinde TAB yazan daire üzerinde bu üçgenle TAB yazısı
arasınaysa yönü kutunun soluna bakacak şekilde bir ok yapıştırılıp üzerine
“ters alize” yazılır. Üzerinde TYB ve DYB yazan dairelerin üst ucunaysa
aşağıya doğru bakan 5-6x2,5 cm’lik üçgenler yapıştırılır. TAB yazılı daire,
kutunun üzerinde yüzeye ekvatoral ormanlar hizasında yapıştırılır. Daireler
111
ve eklentilerin tümünün, kutunun ön tarafından görülecek şekilde olmasına
dikkat edilir. DYB, yine yüzey üzerinde çölün olduğu yere; TYB, kutunun
sol üst ucuna; DAB ise sol alttaki orman alanı önüne yapıştırılır. Son olarak
6 adet 1x33 cm’lik ok şeklinde kağıtlardan 4’ü üzerine “Alize”, birinin
üzerine “batı”, diğerinin üzerineyse “kutup” yazılır. Alizelerden ikisi en
sağdaki deniz alanında ok uçlarının kutunun sol alt köşesine bakacak şekilde
çapraz, diğer iki alizeyse çöl alanında diğerlerine simetrik olarak alçı yüzeye
yapıştırılırlar. Batı yazan ok, çölün bitiminden orman alanına doğru kutunun
sol üst köşesine bakacak şekilde deniz üzerine yapıştırılır. Kutunun sol alt
köşesineyse kutup yazan ok, batı yazan oka paralel fakat yönü ters olacak
şekilde yapıştırılarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette iklim dolayısıyla toprak, bitki ve hayvan dağılışıyla enlem,
yükselti, yer şekilleri, karasallık ve denizellik ilişkisi görülmektedir.
Makette dikkat edilecek olursa Kuzey yarımküre esas alınmıştır. Sağ taraf
güney, sol taraf kuzey, üst taraf doğu, alt taraf batıya karşılık gelmekte, buna
göre sürekli basınç merkezleri ve sürekli rüzgarların etki alanları da makette
izlenilebilmektedir. Güneyden kuzeye doğru ekvatoral iklim alanı, buradaki
Laterit toprakları ve ekvatoral ormanlar, savan iklim alanı ve yüksek boylu
savan otları, tropikal çöller, kıyıda engebeyle korunmuş alan da Akdeniz
iklimi, terrarosa toprakları ve makiler, cephe yağışlarıyla oluşan orta
kuşağın okyanusal iklim ve karma yapraklı ormanlarıyla, kahverengi orman
toprakları, iç kesimde karasal iklim alanı ve bozkırlar ve bozkır toprakları
görülmektedir. Alttaki çember, sıradağları; bunun içindeki alansa denizden
uzak ve dağlarla kuşatılmış bozkır sahalarını; beyaz doruklar, dağ
buzullarını; iç kısımdaki kumlar, karasallık ve yer şekilleri etkenleriyle
oluşan orta kuşak çöllerini; iğne yapraklı ağaç hattı, taygaları; tabandaki gri
yüzey, gri renkli podzol topraklarını; önündeki otluk alan, tundra bölgesini;
doruklardan birinin eteğindeki yeşil kuşak, alpin çayırları; etekten yukarı
doğru sıralanan geniş yapraklı, iğne yapraklı ağaçlar, yükseltiye bağlı olarak
bitki örtüsünün değişimini; tahta çubuklar, Güneş ışınlarını; en kuzeydeki
beyaz lekeler, bankizleri; hayvanların deri rengi ve kalınlığı değişimiyse
bunların da iklim faktöründen etkilendiklerini göstermektedir. Kullanım
esnasında Dünya haritasında açıklanan yerlerin, nerelere karşılık geldiği her
aşamada gösterilmelidir.
112
Yapılabilecek Etkinlikler
Birkaç öğrenci grubu, maketi iş birliği ve istasyon tekniğiyle
yapmalı ve her grup kendi sorumluluğundaki bölüm doğrultusunda
uzmanlaşmalıdır. Grup sözcüleri, daha sonra sınıfa kendi bölümleriyle ilgili
sunumu gerçekleştirmelidir. Öğretmen, uzmanlaşmanın her aşamasında
öğrencilere yardımcı olmalıdır.
Slaytlar üzerinden de değerlendirmeye uygun bir çalışmadır.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde belli bir yer
göstererek buranın iklim, bitki örtüsü, toprak tipi ve hayvanların
özelliklerini açıklamalarını isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine sürekli rüzgarlar, sürekli basınç
merkezleriyle iklim arasındaki ilişkiyi maket üzerinde örneklerle
açıklamalarını isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden makette tropikal, orta ve kutup
kuşaklarının yer ve sınırlarını göstermelerini, haritada bunların nerelere
karşılık geldiğini sorabilirler.
113
Mağara ve Diğer Karstik Şekillerin Oluşumunu Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 20-25 cm boyutlarında ve 20 cm yüksekliğinde, beyaz renkli,
gözenekli gaz tuğla
– 2-3 adet kalsiyum sandoz tableti (toz haline getirilmiş)
– 10-12 cm’lik bir çivi (tuğlayı oymak için)
– Koli bandı
– 1 bardak su
– 35 cm2’lik ince bir jelatin
– Damlalık ve makas
Düzeneğin Yapılışı
Öncelikle tuğlanın üzerinde 1 cm çap, 1 cm derinlikte 2 oyuk
oluşturulur. Gaz tuğlanın 25 cm’lik düşey yüzeylerinden biri üzerinde
çiviyle 3-4 mm çaplı ve 8 cm kadar uzunlukta hafif eğimli bir oluk açılır.
Oluğun bittiği yerde, kütle içinde 1-1,5 cm çaplı ve 1 cm derinlikli bir oyuk
oluşturulur. Oluk ve oyuk, yatay duruma getirilip oyuğun içi kalsiyum
sandoz tozuyla doldurulur. Daha sonra da jelatin, oyuk ve oluk üzerine
örtülerek koli bandıyla yüzeye sabitlenir (tozun dökülmeyeceği şekilde).
Daha sonra tuğla, dikleştirilerek yüzeydeki oyuklara toz doldurulur.
Düzeneğin Kullanımı
Damlalık yardımıyla önce üstteki oyuklardaki tozlara su damlatılır
ve erime olayı, erimeden sonra da oyukların ortaya çıkması gözlenir. Daha
sonra damlalıkla oyuk boyunca alttaki oyuk içindeki tozlara su damlatılır ve
işlemin devamı ile burada da erimeyle oyuğun ortaya çıktığı görülür. Üstteki
erimeler dolin uvala vb. oluşumunu, alttaki erimeyse mağara oluşumunu
gösterecektir. Toz ise gerçekten erimelere yol açan kireçtir, yani deney
gerçek olayı birebir göstermektedir. Kullanım sırasında, harita üzerinde
Türkiye’deki karstik yöreler de ifade edilmelidir. Bu gereklilik, etkileşimli
kullanılacağı karstik şekiller maketinde de söylenmişti.
114
Yapılabilecek Etkinlikler
Çalışma, karstik şekiller maketiyle etkileşimli olarak
kullanılmalıdır. Karstik şekillerin oluşumu, açıklandıktan sonra bir öğrenci
grubu, öncelikle deneyleri gerçekleştirmelidir. Deney bitimiyle maket
üzerindeki açıklamaları bir başka öğrenci grubu gerçekleştirmelidir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
Düzenek, maket çalışmasıyla etkileşimli kullanıldığından o
kısımda yapılan değerlendirme ve sorular esastır. Fakat ek olarak, eriyebilen
kayaçların hangileri olduğu ve düzenekte bunlardan hangisinin kullanıldığı
da sorulabilir.
115
Gelişmiş Ülkelerin Planlı Kentleri
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 40x35 cm boyutlarında, 2 cm kalınlığında sunta ya da plastik bir
levha
– 12 adet 4x4 cm plastik divan ayağı altlığı
– 13 adet 2x1 cm plastik divan ayağı altlığı
– 8 adet 1x1 cm plastik divan ayağı altlığı
– 3 adet 2x1 cm dikdörtgen tabanlı, üst kısmı yarım daire şeklinde
plastik divan ayağı altlığı
– 3 adet 2 cm genişlik, 2 cm yükseklikte plastik ağaç figürü
– 4 adet 4x4 cm L biçimli plastik divan ayağı altlığı
– 6 adet 2 cm çaplı, dairesel 2 cm yüksekliğinde plastik divan ayağı
altlığı
– Toplam 35 cm uzunluğunda, 1-1,5 cm genişliğinde, 2-3 mm
yüksekliğinde plastik (açık kahverengi) kanatları eşit uzunlukta L
oluşturacak şekilde uzanan demiryolu
– 4 adet 2 cm genişlik, 3 cm uzunlukta, 5-8 mm yükseklikte
oyuncak otomobil
– Büyük bir mavi elişi kağıdı
– 2 adet 6-7 cm uzunluk, 1-1,5 cm genişlik, 2-3 mm yüksekliğinde
plastik demiryolu (açık kahverengi)
– 7-8 dal Akbaş bitkisi
– Suluboya takımı
– Oyuncak uçak gemisi (aparatlarıyla birlikte)
– 4-5 cm uzunluk ve 2 cm genişliğinde, 1-1,5 cm yüksekliğinde
plastik gemi figürü
– 4 cm kadar uzunlukta plastik bir oyuncak vinç
– 3 adet açılmamış kurşun kalemden kesilerek alınmış 6-7 cm’lik
direk formlu parça
– 5-6 cm2’lik karbon kağıdı
– 2 kibrit çöpü ve 1 cm2’lik 3-4 kağıt parçasıyla oluşturulacak çöp
yığını
– 35 cm uzunluğunda, 4 mm genişliğinde esnek bir şerit
116
– Anteniyle birlikte toplam yüksekliği 6-7 cm, uzunluğu 6 cm ve
1-1,5 cm genişlikte plastik oyuncak tramvay
– 3 adet 2 cm uzunluk ve 0,5 cm eninde kafes biçimli parça
– Sıvı yapıştırıcı
– Makas
– Kırmızı karton
– 15x10 cm’lik, üzerinde çim formu olan yüzey
– İnternetten çıktı olarak alınacak 5 adet 5x4 cm’lik Roma sütunu
formlu kağıt
– 1 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Üzerinde 1 cm arayla dizilmiş 4x4 mm’lik tarihi bina pencereleri
olan, yine internetten çıktı olarak alınmış her birinde 3 pencere olan 11 adet
çıktı kağıt
– 1-1,5 cm genişlik, 2 cm yükseklik ve 4-5 cm uzunlukta plastik
oyuncak vagon (1 adet)
Maketin Yapılışı
Sunta yüzeyin uzun kenarlarından biri boyunca mavi elişi
kağıdından kesilen 35x7 cm’lik bir parça yapıştırılır. Oluşan kıyının (mavi
yüzey denizi temsil etmektedir) sol başlangıcından 4 cm sağda dosya
kağıdından kesilen bir parça (1x2 cm boyutlarında) deniz üzerine kıyı
çizgisinden başlamak üzere yapıştırılır. Deniz aracı da bunun bitimine
yapıştırılır. Bu oluşumun gerisinde, kıyıda soldan sağa doğru 1 dairesel
altlık; ortada üst üste konulmuş ve birbirine yapıştırılmış 2x1 cm’lik 2
plastik altlık; sağdaysa yine dairesel bir altlık yüzeye sabitlenir. En sağdaki
dairesel yüzey üzerineyse vinç figürü yapıştırılır. Bunlar, deniz aracının sağ
bitiş çizgisini en fazla 1 cm kadar aşmalıdır. Bunların hemen arkasınaysa 6
cm’lik demiryollarından biri, sunta çizgisinden başlayarak yerleştirilir
(kıyıdaki yapılara paralel olarak) ve plastik vagon da demiryolu üzerine
sabitlenir. Demiryolunun arkasınaysa 4x4’lük altlıklardan biri yapıştırılır.
Bu yapının bitiminden itibarense üzerinde çim formu olan yüzey yerleştirilir.
Bunun sol alt köşesine, üst üste konulup yapıştırılmış 4x4’lük altlıklar, deniz
tarafına bakan yüzeyleri üzerine de iki adet 3’lü pencereler yerleştirilir. Bu
yapının en üstüneyse ortalayarak üstü yarım daire biçimli altlık yerleştirilir.
Bu yapının bittiği yerden, çimen yüzeyin bitişine kadar 3 adet 1x1’lik altlık
kapalı tarafı üste gelecek şekilde yerleştirilir. Yapıların üzerine kırmızı
117
kartondan çatı formu yapılır. Yapılar arasında 5 mm boşluk bırakılır.
Oluşturulan grupla aralarında 1 cm bırakılarak 4 adet aynı özellikte parça,
çimen formlu yüzeyin üst bitiş çizgisinden aşağıya doğru aynı hizada
sıralanırlar. Bunlar arasında da 5 mm boşluk bırakılıp her birinin üzerine
kartondan çatı formu oluşturulur. Çimen yüzeyin sağ üst köşesine de aynı
özellikte bir parça daha koyulup çatı formu oluşturulur. Mavi suluboyayla
çimen yüzeyinin sağ alt köşesi çevrinde dairesel bir havuz boyaması yapılır
(1cm2 boyutlarında). Havuzla sağ üstteki yapı arasına eşit aralıkla 2 plastik
ağaç figürü yapıştırılır. Kalan plastik ağaç figürleri de ilk yapı grubuyla
ortadaki yapı grubu arasına koyulup yapıştırılır.
35 cm’lik demiryolu, sunta yüzeyin sol üst köşesinden sağ alt
köşesine ulaşacak şekilde sunta yüzeye yapıştırılır. Yolun iç bükey tarafı
boyunca eşit aralıklarla 3 kurşun kalem yapıştırılır. Kalemlerin üst kesimine
kafes biçimli parçalar yapıştırılır. Böylece 3 elektrik direği formu
oluşturulur. 35 cm’lik esnek şerit, kafeslerden geçirilerek demiryolu
boyunca uzanacak şekilde yerleştirilir. Tramvay, demiryoluna yapıştırılır ve
anteninin şeride değmesi sağlanır.
Dosya kağıdından kesilen 2 adet 20x2 cm’lik parçaların ortalarında
uzanışlarına paralel kesik kesik siyah boyayla yapılmış çizgiler
oluşturulduktan sonra aralarında 4-5 cm boşluk bırakılarak kıyıya dik olarak
ve kıyıdan başlayarak yerleştirilirler. Kıyıda yollar arasında 2x1’lik divan
altlıklarından ikisi kısa kenarları kıyıya paralel olacak şekilde yapıştırılırlar
ve üzerlerinde çatı formu oluşturulur. Aynı alanda, bu 2 yapının 1-2 cm
uzağında üst üste yapıştırılmış 2 adet 4x4’lük altlık bulunur. Bunun ön
kısmına Roma sütunlu yüzey yapıştırılır. Üzerineyse çatı formu yapılır. Bu
yapıyla aynı hizada ve yine 2-3 cm kadar uzağınaysa üst üste 3 adet 4x4’lük
altlıklar yapıştırılır. Bu da çatılı olup ön kısmına 4 adet 3’lü pencere çıktıları
üst üste yapıştırılırlar. 5 cm’lik demiryolu parçası orta noktası sağdaki yolun
ortalarından başlayacak şekilde kıyı boyunca deniz üzerine yerleştirilip
sapları koparılmış akbaşlar demir yolu gözlerine yapıştırılır. Yolun bitiş
noktasıyla ağaçlıklı alanın sağ bitiş noktası arkasına 2x1’lik bir parça çatılı
olarak ve yanına üstü yarım daire biçimli altlık yolun uzanışına uzun
tarafları paralel olarak konulur. Aralarında 5 mm kadar boşluk bırakılır.
Hemen arkalarında 1-2 cm yukarıda üst üste yapıştırılmış 4x4’lük 2 altlık
bulunur. Bunun da çatısı olup önünde 2 adet pencere formu bulunur. Yine
arada 2 cm boşluk bırakılarak aynı hizada 4x4’lük üst üste 2 parça çatılı
olarak yerleştirilir. Bu yapının önüne üst üste 2 adet Roma sütunlu yüzey
yapıştırılır. Bu yapıyla tramvay yolu arası 3 adet çatı formlu 2x1’lik altlıkla
118
doldurulur. Ağaçlıklı alanın sol başlangıç köşesine 2 adet çatılı 2x1’lik
plastik altlık konur ve 5 mm boşluk bırakılarak 4x4’lük bir parça yerleştirilir
(çatılı olarak). Roma sütunlarından birinin kubbe kısmı kesilerek sütun
kısmı denize bakacak şekilde yapıştırılır. Bunun ön kısmındaysa pencere
formu bulunur. Kıyıdaki ağaçlıklı alan üzerinde yer alan yapı grubunun
bitiminden itibaren dosya kağıdından kesilen 2 cm genişlik ve 13 cm
uzunluğundaki kağıdın orta kesimine kesik kesik siyah çizgiler çizildikten
sonra kıyıdan gelen yollara dik şekilde yapıştırılır. Yolun sağ bitiş
çizgisinden itibaren iç bükey tarafı sunta yüzeyin sağ üst köşesine bakacak
şekilde 3 L biçimli altlık üst üste yapıştırılırlar. Bunların ön kısmında üst
üste 2 Roma sütunlu yüzey bulunur. Bunun üst ve sağ bitim çizgilerinin 5
mm ötesine çatılı olarak 2 adet 2x1’lik parça yerleştirilir. Uçak gemisinin
pist kısmından alınan ortalama 6x8 cm’lik bir parça kıyı çizgisinin sol köşesi
boyunca yerleştirilir. Bu yüzeyle ağaçlıklı alan arasına kıyı boyunca
geminin üzerinde radar formları olan kısmı (ortalama 6x3 cm kadar)
yapıştırılır. Meydan kısmına 1-2 uçak da koyulur. Terminal binası özellikli
bu yapının sol bitiş çizgisiyle üstteki yol arasıysa çatılı olarak 2 adet 2x1’lik
altlıkla doldurulur. Meydanın sağ üst köşesine açık tarafı üste bakacak
şekilde dairesel bir altlık yerleştirilerek çöp yığını içine koyulur ve
yapıştırılır. Aynı hizada 1 cm kadar üste, 2x1’lik ve üstü yarım daire biçimli
altlıklar suntanın sağ kenarına paralel olarak aralarında 5 mm olacak şekilde
konulur. Yine 5 mm yukarıya 4x4’lük son iki parça, sabitlenir. Uçtakinin
üzerine dairesel bir parça, açık tarafı üste gelecek şekilde yapıştırılıp karbon
kağıdına duman formu verilerek daire içine yerleştirilip bu da yapıştırılır. 2
dairesel altlık 4x4’lük parçanın sol yüzeyi boyunca tank formunda yan yana
dizilir. Sunta yüzeydeki boşluklar siyaha boyanır. Son olarak otomobiller
yollar üzerine yapıştırılarak yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin Kullanımı
Makette, planlı bir kentte her fonksiyonun doğru şekildeki
konuşlandırılması açıkça görülmektedir. Sol alt köşede liman ve
şehirlerarası ana demiryolu ve gerisinde gar binası, geride insanların
oturduğu sosyal faaliyet alanları da olan (havuz vb.) toplu konut alanları,
alışveriş merkezi, ortada şehrin çekirdeğini oluşturan tarihi doku ve şehir
merkezi, kıyıda rekreasyon alanları, hava ulaşımı merkezi, sağ üstteyse şehir
merkezinden ve konut alanlarından uzak endüstri bölgesi görülmektedir.
Çöplerin de gelişi güzel araziye dökülmeyip atık alanında toplandığı
görülmektedir. Bu fonksiyon alanlarıysa birbirine raylı toplu ulaşım
119
sistemiyle bağlı durumdadır. Bu nedenle trafik problemi kentte yok gibidir.
Deniz kirliliği de söz konusu değildir. Kullanım sırasında harita üzerinde
örnek şehirler gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Birkaç öğrenci tarafından iş birliği ile gerçekleştirilmeli ve maket
sunumu grup sözcüsü tarafından yapılmalıdır. Bu maket plansız büyümüş
kent maketiyle etkileşimli olarak kullanılmalı ve grupların sunumları birbiri
ardı sıra gerçekleştirilmelidir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen ve öğrenciler öncelikle sunumlardan sonra maketler
başında toplanarak planlı ve plansız kentler arasındaki benzerlik ve
farklılıkları belirleyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler daha sonra bu benzerlik ve farklılıkların ne
olduğunu birbirine soru olarak sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Dünya’dan planlı kent örnekleri
vermelerini isteyebilirler.
120
Dünya’nın Geoid ve Tam Küresel Şekilleri
Maketleri
Gerekli Malzemeler
– Tel zımba
– Makas
– 8 adet A4 boyutlarında çizgisiz dosya kağıdı
Maketlerin Yapılışı
2 dosya kağıdı 28 cm boy, 22 cm enli olarak elips biçimde kesilir.
Kesilen kağıtlardan biri, orta dikmesi boyunca ikiye tekrar kesilir ve bu 2
parça uzun kağıdın kısa orta dikmesi boyunca bu kağıda zımbalanır. Bir
dosya kağıdından kesilen 25x1 cm’lik bir şerit, oluşan dört bölmeden
birinde ekvator çizgisinin 1/4’ünü oluşturacak şekilde zımbalanır. 2 dosya
kağıdı kısa kenarları boyunca 3 kez kıvrılarak zımbalanır ve bunlar L
oluşturacak şekilde kıvrılarak ekvatoru temsil eden çizginin bulunduğu
bölmeye birbirine dik olacak şekilde zımbalanır. Amaç, maketin eğilip
bükülmesini önlemektir. Böylece geoid şekil maketi tamamlanmış olur.
2 dosya kağıdı, 20 cm’lik çapa sahip 2 daire şeklinde kesilir.
Bunlardan biri, ortasından kesilerek diğer kağıda çaplarından biri boyunca
zımbalanır. Dosya kağıdından elde edilen 15 cm uzunluk, 1 cm enli bir şerit,
yine 4 bölmeden birinde ekvatoru temsilen zımbalanır. Yine bu bölmede
dosya kağıtlarından kesilerek elde edilmiş 2 parça, ekvatorun dairesel
yüzeylerle kesiştiği noktalarda ayak görevi yapacak şekilde zımbalanır ve
yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketlerin Kullanımı
Makette Dünyamızın geoidliği, yani basıklığı çok abartılarak
verilmiştir. Fakat uzun deneyimlerimiz, bize şunu göstermiştir ki bu
gösterimle öğrenci geoid kavramını daha kolay ve kalıcı belleyebilmektedir.
Makette yarıçap ve çevre farklılıkları bariz şekilde görülmekte, buna bağlı
olarak ekvatordan kutuplara doğru gidildikçe aslında çekirdeğe yaklaşıldığı
ve yer çekiminin kaynağı olan çekirdeğe yaklaşılması nedeniyle de yer
çekiminin arttığı daha kolay kavratılabilmektedir. Kullanım sırasında geoidi
ortaya çıkaran etkenin eksen hareketi olduğu da mutlaka açıklanmalıdır.
Diğer çalışmadaysa Dünya’nın tam küresel olma durumu görülmekte ve
karşılaştırma imkanı doğmaktadır.
121
Yapılabilecek Etkinlikler
Tek bir öğrencinin rahatlıkla gerçekleştirebileceği bir çalışmadır.
Slayt üzerinden de değerlendirme yapmaya uygun bir çalışmadır.
Maketler Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine geoid durumu ortaya çıkaran
temel etkeni sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden yerküre üzerinde çekirdeğe en
uzak ve en yakın yerleri göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine çekirdeğe uzaklığın farklı
olmasının (yani yarıçap farklılıklarının) ortaya çıkardığı en önemli sonuçları
sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden hangi makette yerçekiminin her
yerde eşit olduğunu söylemelerini isteyebilirler.
122
Volkanizma ve Kaplıca Sularının Oluşumu
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Plastik, aynı özellikte kapağı olan bir su ısıtıcı
– Isıtıcıyı dolduracak kadar su
– Eski kullanılmayan bir bıçak
– Çalışır halde bir ocak
– Plastik ip
Düzeneğin Yapılışı
Yanan ocakta kızdırılan bıçağın ucuyla kapak üzerinde bir yarık
oluşturulur. Su ısıtıcıya doldurulur, plastik iple kapak açılmayacak şekilde
bağlanır. Böylece yapım süreci tamamlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Isıtıcı yerkabuğunu yüzeyi yeryüzünü, oluşturulan yarık yerkabuğu
ve yeryüzü üzerindeki fay hatlarını, içte kaynayan suysa sıcak ve akışkan
magmayı temsil etmektedir. Isıtıcının çalıştırılmasıyla ısınan ve buhar
basıncı artan su yarıktan dışarıya doğru çıkmaya başlayacaktır. Bu durum
basıncı artan ve fay hatları boyunca fışkıran magmayı, yani volkanizmayı
gösterecektir. Aynı zamanda mekanizma kaplıca sularının oluşumunu da
ifade etmektedir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Düzenek volkanik bölge maketiyle etkileşimli kullanılmalıdır.
Öncelikle düzenek, daha sonraysa maket kullanılmalıdır. Ocak, ısıtıcı, sıcak
kaynar su gibi unsurlar kullanıldığından çalışmanın yapım ve kullanım
süreci tümüyle öğretmen tarafından gerçekleştirilmeli, öğrenciler sadece
deneyi dikkatli şekilde gözlemlemelidir. Fotoğraf özellikli slaytların sürecin
kavranmasında çok etkili olacağı kanaatinde değiliz.
123
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden düzenek üzerinde yerkabuğu,
manto ve fay hattını göstermesini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden Türkiye ve Dünya haritası
üzerinde ön bilgilerinden de yararlanarak fay hatlarını göstermelerini ve bu
fay hatlarını oluşturan iç kuvveti açıklamalarını isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden ön bilgilerinde de yararlanarak
fay hatları üzerinde volkanizma ve sıcak su çıkışı dışında başka hangi olayın
gerçekleştiğini isteyebilirler.
124
Profil Çıkarma
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 40x35 cm boyutlarında kullanılmayan bir kutu
– 1m2 mukavva parçası
– Tel zımba
– Kırmızı jelatin
– Makas
– Sıvı yapıştırıcı
– 11-12 adet çizgisiz dosya kağıdı
– Suluboya takımı
– 1/4 m2 mavi bir naylon
– Siyah gazlı kalem
Maketin Yapılışı
Mukavvadan kesilen 25x30 boyutlarında 2 parçadan biri kutunun
kısa kenarından birinde ön tarafa, diğeriyse diğer kısa kenarın arka tarafına
profile destek olmak üzere yapıştırılır. Mavi naylondan kesilen 40x15
cm’lik parça kutunun yüzeyinin ön kısmına yapıştırılır. Mavi yüzeyin
bitimine gazlı kalemle boydan boya kıyı çizgisi çizilir. Çizgisiz dosya
kağıtlarından biri kısa tarafından soldaki mukavvaya zımbalanır. Kağıt
ortasından kıvrılarak iki tarafının çok eğimli bir görünüş alması sağlanır. 2
dosya asimetrik olacak şekilde iç bükey kıvrılır. Ortasından bunlar birbirine
zımbalanırlar. Sol taraftaki oluşturulan eğimli yüzeye bu sistemde birkaç
yerinden zımbalanır. Asimetrik sistemin denize doğru eğimli bir görünüm
alması ve ona destek olmak üzere bir dosya kağıdı 2 cm çaplı olacak şekilde
zımbalanıp bunun 1/3’lik kısmı arka taraftan asimetrik kağıtların ortasında
oluşan oluğun altında kutuya yapıştırılır. Bir dosya kağıdı uzun tarafından
ikiye kesilir, deniz kıyısı boyunca asimetrik sistemin üst sınırına kadar bu
kağıtlar sağda bir antiklinal, soldaysa bir senklinal oluşturacak şekilde
uygun yerde zımbalama, uygun yerde yapıştırmayla sisteme sabitlenir.
Senklinalin tam ortasınaysa koni haline getirilip zımbalanan ve altı makasla
düzleştirilen bir parça kıyı boyunca yapıştırılır. Bir dosya kağıdı uzun kenarı
boyunca iki uçta antiklinal, ortadaysa senklinal oluşturacak şekilde kutunun
sağ üst köşesine sabitlenir. Bu sistemin denize bakan taraflarında oluşan
125
gözler ve diğer sistemlerde oluşan gözler zımbalanan veya yapıştırılan
kağıtlarla kapatılarak sistemin 3 boyutlu görünümü yoğunlaştırılır. En solda
5 adet 3x3 cm’lik parçalar deniz seviyesinden eşit aralıklarla buradaki
mukavva üzerine yapıştırılıp üzerlerine katları şeklinde ardışık sayılar
yazılır (en alttaki “0” olmak üzere). Jelatinden kesilen 2 adet şeritten biri
kıyı çizgisinin hemen üzerinde yer şekilleri boyunca diğeriyse sistemin
ortası boyunca yapıştırılır. 1m2 mukavvanın geriye kalan bölümü 2 eşit
parçaya ayrılarak bunlar üzerinde seçilen doğrultuların profilleri çıkarılarak
yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketlerin Kullanımı
Makette yer şekilleri profil ilişkisi 3 boyut üzerinden birebir
verilmiş olur. Çıkarılan profillerle yer şekilleri profil ilişkisi örnekler
üzerinde de gösterilmiş olur. Makette her profilin deniz seviyesine
inmeyeceği, bazılarının deniz seviyesinden belli bir yükseltiye kadar
inebilecekleri de açıkça öğrenciye gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Öğretmen gözetiminde öğrenci grubu tarafından
gerçekleştirilebilecek bir çalışmadır. Slaytlar üzerinden de değerlendirmeler
yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine maketten yararlanarak profil
çıkartılırken dikkat edilmesi gereken hususları isteyebilirler.
– Maket üzerinde hatlar tespit edilerek yeni profiller çıkartılabilir
ve bu hatlar çevresinin izohips haritaları çizilebilir.
126
Yer Şekillerinin İzohipslerle Gösterimi
Maketi
Gerekli Malzemeler
– 1,5 kg alçı
– 40 cm çapında dairesel bir tepsi
– Suluboya takımı
– Yeterince su
– 2 avuç iri taneli kum
Maketlerin Yapılışı
Alçı, suyla çok cıvık olmayacak şekilde yoğurulur. Daha sonra
tepsinin merkez noktasından yarısına kadar iç bükey bir çizgi çizilir ve
çizginin içinde kalan bölüme 3-4 cm kalınlığında olacak şekilde alçı dökülür.
İçbükey çizginin sağ tarafında 1-1,5 cm yüksekliğinde ve sağa doğru
genişleyecek şekilde soldaki başlangıç noktasında 2 cm en sağdaki bitiş
noktasında 5-6 cm genişlikte olacak şekilde bir set oluşturulur. İçbükey
çizginin başlatıldığı tepsinin merkez noktasının 2 cm kadar karşısında iç
bükey çizgiye göre sağa eğimli olacak şekilde 25 cm uzunluk, 3-4 cm
yükseklik ve 7-8 cm genişliğinde tepe şeklinde alçı dökülür. Sağ tarafta
alçıyla eğimli bir çıkıntı (3x2 cm) sol taraftaysa alçıyla 3-4 cm kalınlık, 6-7
cm uzunluk ve 5-6 cm enli 2 düzlük oluşturulur. Düzlüklerin arasında dik
üçgen şeklinde bir körfez (haliç) de meydana getirilir. Ana kütleler arasında
kalan tepsi tabanlarından sağ taraftakinde alçıyla ada şeklinde bir oluşum
yine alçıyla meydana getirilir. Halice eğimli yüzeyden inen bir akarsuyu
ifade etmek üzere eğimli yüzeyde halice doğru elle dar, derin bir vadi
oluşturulur. Akarsu maviye boyanır. Kütlenin tepsi kenarına yakın
kısmınaysa yine karşılıklı (simetrik) iki dar ve derin vadi açılır, bunlar da
maviye boyanır. İçbükey çizgi üzerinde en soldan başlayarak sete kadar
kıyıya paralel eğimli yüksek bir sıradağı temsil edecek şekilde alçı dökülür.
Bu kütle üzerinde daha sonra ifade edilecek kıyı çizgisine kadar inecek 2
dar ve derin vadi oluşturulur. En sağdaysa setin üst bitiş çizgisi boyunca
kıyıya dik üç sıradağ oluşturulur. Bunlar tepsi kenarına kadar uzanırlar.
Tepsi kenarı boyunca paralel ve dik 2 dağ sistemi arasında sağdan sola doğru
öncelikle dik dağların 2 cm uzağında ortası derince yarılmış üstü düz bir
plato sistemi ondan 1 cm uzakta 2x2 cm boyut ve 2 cm yüksekliğinde tepsi
kenarına bitişik bir kare prizma, prizmanın sol alt köşesinde 6 cm çap ve 3-
127
4 cm yüksekliğinde bir tepe (bu tepeyle tepsi kenarı arasında 2 cm’lik bir
düzlük oluşur). Bu tepenin hemen yanında aynı boyutlarda fakat merkezinde
çukur olan bir tepe oluşturulur (bu tepeyle de tepsi kenarı arasında diğer
düzlüğün devamı görülür hemen hemen 2 cm genişliğinde). Paralel uzanışlı
dağ ile bu tepe arasındaysa 2 cm en ve 3 cm uzunluğunda bir sırt oluşturulur.
Sağdan itibaren dik uzanışlı 2. dağ ile 3. dağ arasında set üzerinde üçgen
biçimli bir çıkıntı oluşturulur (delta). Çıkıntının kalınlığı set kalınlığıyla
aynı olmalıdır. Daha sonra tepsi kenarından başlayıp sete kadar uzanacak
şekilde mavi suluboyayla dik uzanışlı dağlar arasında menderesli 2 akarsu
oluşturulur. Platodaki derin yarıntıdan başlayan bir akarsu da ortadaki
düzlükte menderes yapacak şekilde çizilir. Prizma yüzeyinden başlayan
prizmada şelale oluşturan prizma dibinde dev kazanı gölcüğü oluşturup
plato ve yanındaki tepe arasında boğazdan geçen ve düzlükte menderesler
çizen bir başka akarsuysa düzlük üzerinde diğer akarsuyla birleşir ve
menderesler çizerek bunlar sete kadar ulaşırlar. Yine mavi boyayla dar ve
derin vadiler içindeki akarsular da gösterilirler. Bir miktar kum set üzerine
serpilir. Koyu kahverengi boyayla paralel ve dik dağlar boyanırlar. Tepeler
ve sırt da kahverengiye boyanırlar. Prizma yüzeyi ve çevresi de yine
kahverengiye boyanır. Setin üst bitiminden başlayıp aynı seviyede paralel
dağ üzerinde de devam eden bir çizgi pembe suluboyayla çizilir. Bu O m
kıyı çizgisine karşılık gelmektedir. Ada ve diğer kütle üzerinde de aynı
seviyede pembe çizgiyle kıyı çizgisi oluşturulur. Setin basamak kısımları da
kahverengiye tepsi tabanıysa maviye boyanır. Sağ taraftaki alana deniz sol
taraftaki alan üzerineyse “okyanus” yazılarak yapım süreci tamamlanır.
Maketlerin Kullanımı
Maket üzerinde;
– Sıradağlar
– Tepeler
– Çukur
– Sırt
– Eşik
– Kertik vadi
– Boğaz vadi
– Tabanlı vadi
– Menderes
– Kopuk menderes
128
– Şelf (kıta sahanlığı) ana kara önündeki üzeri kumla kaplı alan
şelfi göstermektedir
– Delta
– Haliç
– Körfez
– Şelale
– Ada
– Yarımada
– Su bölümü çizgisi
– Kıyı çizgisi
– Boğaz
– Plato
– Dev kazanı
– Burun
– Yamaç gibi oluşumları görmek mümkündür. Makette Om kıyı
çizgisinin hem üzerindeki hem de altındaki durum izlenebilmektedir. Maket
sadece yer şekillerinin görünümü ve gösterilmesi değil, jeomorfolojik
süreçlerin anlatımı için de kullanılabilir. Maket kullanımı sırasında her bir
şeklin izohipsle gösterimi tahtada yer almalıdır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Yer şekillerinin özelliklerini iyi bilmeyi gerektiren bir çalışma
olduğundan öğretmen gözetiminde öğretmen/öğrenci işbirliğiyle
yapılmalıdır. Slayt üzerinden de değerlendirme yapılabilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine maket üzerindeki yer şekillerinin
adını sorabilirler.
– Öğretmen bir izohips haritası üzerindeki yer şekillerinin
maketteki karşılıklarının gösterilmesini isteyebilir.
– Öğretmen maketin seçilen bir bölümünün izohips haritasının
hazırlanmasını ödev olarak verebilir.
129
Rüzgar ve Akıntıların Sapmasını Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Çok az sıvı deterjan
– Evlerde damacanalara takılan manuel pompanın iç içe geçen 2
dairesel çerçevesi
– 15-20 gramlık 22 cm çaplı hafif bir top
– 3-4 cm2’lik beyaz tuvalet kağıdı
– Koli bandı
– Biri 20 cm, diğeri 12 cm2lik 2 dikiş ipliği
– Pürüzsüz, kaygan dairesel bir kurşun kalem
– Makas
– 4-5 cm2lik dairesel plastik bir seloteyp makarası
Düzeneğin Yapılışı
Top koli bandıyla pompanın küçük olan parçasının ağız kısmına
koli bandıyla sabitlenip bu parça büyük parçanın daha dar tarafına oturtulur.
Bu işlemden önce oturtmanın yapılacağı yüzey deterjanla kayganlaştırılır.
Seloteyp makarası topun ekvatoru üzerine ve ona paralel şekilde koli
bandıyla yapıştırılır. Uzun iplik topun üst ucuna (yani kuzey kutup noktasına)
yapıştırılır. Diğer iplik topun içteki dönen parçaya oturduğu tabandan 3 cm
yukarıya ve diğer ipliğin uzanışına paralel ve aynı hizada olacak şekilde
yapıştırılır. Alttaki iplik dizisinin ucuna beyaz tuvalet kağıdı parçası
yapıştırılır.
Düzeneğin Kullanımı
İplikler aynı hizada ve düzgün konuma getirilir. Sağ el
parmaklarıyla düzenek alttaki dairesel tabanın iç kısmından sıkıca tutulur.
Kurşun kalem küre üzerindeki yuvaya sol baş ve işaret parmaklarıyla kalemi
tuttuğumuz silgi kısmı haricinde yuva düzeyinin üzerinde 3-4 cm kalacak
şekilde daldırılır. Daha sonra küre hızla sağa doğru döndürülür. Üstteki
ipliğin sağa saptığı öğrenciye gösterilir. Daha sonra küre yavaşça sağa doğru
döndürülür ve alttaki ipliğin sola doğru hareketin başlangıç anında saptığı
gözlemlenir. Deneyde dönen küre Dünyamızı, sağa ve sola doğru sapan
ipliklerse rüzgar ve akıntı sistemlerini temsil etmektedir. Deney sırasında
130
yarımkürelerde ilgili rüzgar ve akıntı sistemleri harita üzerinde
gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bizce basit ama hassasiyet gerektiren bir çalışma olduğundan
öğretmen tarafından uygulama ve yapımı gerçekleştirilmeli, sınıfa
sunumdan önce öğretmen birkaç uygulama yapmalı ve düzeneği
denemelidir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine farklı yönlerde sapmaları ortaya
çıkaran temel etkeni sorabilirler.
– Öğretmen öğrencilerden rüzgar ve akıntıların sapmasının ortaya
çıkardığı sonuçlar konusunda bir rapor hazırlamalarını isteyebilir.
131
Gün İçinde Güneş Işınları Gölge Boyu ve
Gölge Yönünün Değişimi
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 30x30 cm mukavva
– Sıvı yapıştırıcı
– 1 cm2 ebat ve 15 cm boyunda tahta ya da plastik çubuk
– Küçük boy bir led lamba
– Gazlı kalem
Düzeneğin Yapılışı
Çubuk mukavva kenarlarına paralel olarak mukavvanın merkezine
yapıştırılır. Mukavvanın bir kenarına kalemle “doğu”, tam karşısındaki
kenara “batı”, diğer kenarlaraysa “kuzey” ve “güney” yazılarak yapım
aşaması tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Deney iki aşamadan oluşur. Birinci aşamada fener açılarak önce
doğu yazan kenar üzerinden güney yazan kenar üzerine doğru 90o açı
yapacak şekilde ve elle yükseltilerek hareket ettirilir. Bu noktada, yani
çubuk karşısında lamba çubuğa doğru çapraz tutulur. Daha sonra bu
konumdan batı yazan kenara doğru ve çubuğun tam karşısında sona erecek
şekilde fener elle bu sefer yavaş yavaş alçaltılır. Bu uygulama şafakla gurup
arasında yengeç dönencesinin kuzeyinde geliş açısı gölge boyu ve
yönlerinin değişimini gösterecektir.
– Sabahla öğlen arasında Güneş ışınlarının dikleşmesi ve gölge
boylarının kısalması,
– Şafak vakti gölgelerin batıya, öğleyin kuzeye ve gurup vakti
doğuya doğru düştüğü,
– Öğlenle gurup arasında Güneş ışınlarının eğikleştiği gölgelerin
tekrar uzadığı bu aşamadan elde edilebilecek başlıca sonuçlardır.
Deneyin ikinci aşamasındaysa fener doğu yazan kenarda çubuğun
tam karşısından, kuzey yazan kenarda çubuğun tam karşısına gelecek
şekilde elle yükseltilerek 90o hareket ettirilir ve çubuk karşısında çubuğa
yine çapraz tutulur. Daha sonra bu noktadan batı yazan kenarda çubuğun
132
tam karşısına gelecek şekilde yavaşça alçaltılır. Bu uygulamada, oğlak
dönencesinin güneyinde şafakla, gurup arasında geliş açısı, gölge boyu ve
yönlerinin gün içindeki değişimini gösterecektir.
– Sabahla öğlen arasında Güneş ışınlarının dikleşmesi ve gölge
boylarının kısalması,
– Şafak vakti gölgelerin batıya, öğleyin güneye ve gurup vakti
doğuya düştüğü,
– Öğlenle gurup arasında Güneş ışınlarının eğikleştiği, gölgelerin
tekrar uzadığı bu aşamadan elde edilebilecek başlıca sonuçlardır.
Kullanım sırasında Dünya haritası üzerinde birinci ve ikinci
aşamada görülen olayların etki alanları gösterilip dönencelerin güney ve
kuzeyinde öğleyin gölge yönünün değişik olmasının temel nedeninin eksen
eğikliği olduğu belirtilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Tek bir öğrencinin yapıp uygulamasını gerçekleştirebileceği bir
çalışmadır. Slayt üzerinden değerlendirme yapılmamalıdır. Mutlaka denel
uygulama gerçekleştirilmelidir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine birinci ve ikinci aşamaların etkili
olduğu yerleri harita üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden Yengeç dönencesi kuzeyi ve
Oğlak dönencesi güneyinde öğleyin gölgenin farklı yönlere düşmesinin
temel nedenini sorabilir.
– Türkiye’de gün içinde gölge boylarının değişiminin hangi
aşamada gösterildiği de sorulabilir.
133
Bakı ve Etkileri Maketi ve Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 35x30 cm boyutlarında ve 15 cm yüksekliğinde mukavva kutu
– 2 adet 15 cm çap ve 8-10 cm derinliğinde 2 adet plastik çorba
çanağı
– 1 adet 5-6 cm çaplı, 6 cm yüksekliğinde plastik bir koni (bu
koninin tepesi Tipex ile alt sınır çizgisi düzgün olacak şekilde boyanır)
– Sıvı yapıştırıcı
– Siyah gazlı kalem
– A4’ten biraz büyük bir mukavva
– Tel zımba ve makas
– 1 adet sarı, 2 adet kahverengi ve 1 adet kırmızı elişi kağıdı
– 20 cm uzunlukta tuvalet kağıdı
– 2 adet dikdörtgen silgi
– 40-50 dal kadar Akbaş bitkisi
Maketin ve Düzeneğin Yapılışı
Gazlı kalemle kutunun üzerinde (kutu ters çevrilir) uzun kenarların
tam ortasından 5 cm sağ ve 5 cm sola gidilerek gazlı kalemle bu kenarlara
dik iki çizgi çizilip, çizgilerin bitiş noktalarında biri üzerine “YD”, diğeri
üzerine ise “OD” yazılır. Çanaklar ters çevrilerek üzerleri kahverengi elişi
kağıdıyla kaplanır (sıvı yapıştırıcıyla). Çanaklar çizgilerden 3-4 cm uzakta
aynı hizada kutuya yapıştırılırlar. Tuvalet kağıtlarından kesilen 4 cm en ve
10-12 cm boyunda çift parçalar YD ve OD yazan çizgiler tarafında biraz
yukarda, tam tersi tarafta biraz aşağıda olacak biçimde kaselere çapraz
yapıştırılır. Kağıtların kenarları birbirine yapıştırılıp kütlevi bir görüntü
kazanmaları sağlanır. Akbaşların sapları kesilerek kaselerin çizgilere baktığı
taraflarda orman formu oluşturacak şekilde beyaz yüzeyle kasenin kutuyla
birleştiği çizgi boyunca kase yüzeyine yapıştırılırlar. Silgiler 4 eşit parçaya
ayrılıp 4 silgi parçasının bir yüzeyi üzerine kırmızı elişi kağıdından küçük
çatı formu parçaları kesilerek yapıştırılır ve ev görünüşü alan silgiler YD ve
OD çizgileriyle orman örtüsü arasına her iki tarafta 2’şer adet olacak şekilde
yapıştırılır. Koni şekilli parçaysa YD ve OD yazan çizgiler arasına kutunun
hemen hemen merkezine sabitlenir. A4’ten biraz büyük bir mukavvadan 25
cm boy ve 5 cm enli bir parça kesilerek buna elle kıvırarak L görüntüsü
134
verilir. Yatay tarafın uzunluğu 5 cm olarak belirlenir. Mukavvadan kesilen
6-7 cm çaplı dairesel parça üzerine sarı elişi kağıdından alınan dairesel parça
yapıştırılır. Bu parça L’nin dışbükey tarafında tepeye zımbalanır.
Mukavvadan alınan 6 cm boy ve 1 cm enli 2 parça dairesel yüzeyden
kenarlara doğu (YD ve OD yazan çizgilere dik uzanacak şekilde) yüzeye
45o açı yapacak şekilde zımbalanırlar. L’nin düşey yüzeyinin tam ortasına
dairesel parçadan aşağıya tabana kadar 0,5 cm eninde sarı elişi kağıdından
kesilmiş bir parça yapıştırılır. Bu parçayla 10o açı yapacak şekilde iki
tarafına yine dairesel parçadan tabana kadar uzanan 0,5 cm enli 2 sarı parça
daha yapıştırılır. YD yazan çizginin tarafında kutunun bize dönük ucuna “K”,
OD yazan çizginin tarafındaysa kutunun bize dönük ucuna “G” yazılarak
maketin yapım aşaması tamamlanmış olur.
Maketin ve Düzeneğin Kullanımı
Çanaklar Yengeç dönencesi kuzeyi ve Oğlak dönencesi
güneyindeki dağları beyaz yüzeyler buzulları ifade ederler. Bunların çapraz
uzanışları Güneş’e dönük taraflarda buzulların başlama sınırının daha
yüksek, diğer taraflardaysa da alçak olduğunu gösterir. Evlerin konumuysa
yerleşmelerin dağların sıcak taraflarında yoğunlaştığını kanıtlayacaktır. L
üzerindeki sarı yüzey Güneş’i 45o açıyla uzanan çubuklarsa Güneş ışınlarını
göstermektedir. L yüzeyin dikey bölümü ortasındaki tam dik sarı parça tam
dik gelen ışınları temsil etmektedir. L parça Yengeç dönencesinden başlayıp
Oğlak dönencesine doğru, sonra tekrar Oğlak dönencesinden Yengeç
dönencesine doğru hareket ettirilir ve sunumu yapan şu yorumu sınıfa yapar:
“Güneş hangi konumu alırsa alsın dönenceler dışındaki dağların belli bir
tarafı Güneş ışınlarını doğrudan almaktadır. Dönenceler arasındaki dağları
temsil eden konik parçanınsa her iki yüzeyine de ışınlar dik gelebilmektedir.
O zaman dönenceler dışında bakı etkisi söz konusuyken, dönenceler
arasında bakı etkisinden söz etmek olanaksızdır. Kullanım sırasında Dünya
ve Türkiye haritaları kullanılıp kuşaklar ve dağların muhtemel yerleri
gösterilmelidir. Sunumda bakının diğer etkileri de sıralanmalıdır.
Yapılabilecek Etkinlikler
2 öğrencinin rahatlıkla yapıp, sunumunu gerçekleştirebileceği bir
çalışmadır. Biri maketi tanıtıp deneyi gerçekleştirirken diğeri haritalar
üzerinde anlatılanların dağılışını ifade etmelidir. Slaytlar üzerinden de
değerlendirmelere uygun bir çalışmadır.
135
Maket ve Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme
ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine Güneş’in yıllık görünür
hareketinin neye bağlı olarak dönenceler arasında gerçekleştiğini
sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde hangi dağın
Türkiye’deki dağları temsil ettiğini göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden maket üzerinde hangi dağda
bakı etkisinin olmadığını göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirine yerleşmelerin sıcak tarafta
yoğunlaşma nedenlerini sorabilirler.
136
Bir Yıldız ve Ona Bağlı Gezegeni ve
Uyduyu Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 30 cm çap ve 18-20 cm yüksekliğinde dairesel ve 30 cm boy ve
5 cm enli elips şekilli sapı olan metal makarna süzgeci
– 1 m2 kırmızı kaplama jelatini
– Koli bandı
– Makas
– 10 cm çaplı köpük oyuncak topun yarısı
– Topu kesmek için 1 adet maket bıçağı
– 10x5 cm mukavva parçası
– 1 adet boyalı misket (2cm çaplı)
– Tüp gazların alev çıkan başlık kısmı (dairesel)
– 25 cm’lik ince tel (kopmaz özellikte)
Düzeneğin Yapılışı
Süzgeç ters çevrilir ve kırmızı jelatinle kaplanır. Bu yıldızı temsil
edecektir. Sapıysa Güneş’in çekim kuvvetine karşılık gelir. İkiye katlanıp
elle kıvrılarak kalınlaştırılmış ve bir ucunda misketin sığabileceği,
düşmeden de hareket edebileceği dairesel bir yuva oluşturulmuş tel diğer
ucundan tüp gaz başlığı ters çevrilerek karşılıklı deliklerinden geçirilir.
Kalınlaştırma işleminden dolayı tel kendi çevresinde hareket edemez
(kalınlaştırmada bunun gerçekleşmesine dikkat edilmelidir). Topun yarısı
tüp gaz başlığının sapına hafifçe oturtulur. Mukavva parçası süzgeç sapının
ucuna bantla sabitlenip oluşturulan tüp gaz başlığı üstü ve çevresindeki
sistem mukavva parçana konur. Burada yarım daire biçimli top gezegene
karşılık gelecektir. Teldeki yuvaya misket yerleştirilir. Bu uyduları temsil
etmektedir. Böylece düzeneğin yapımı tamamlanmış olur.
Düzeneğin Kullanımı
Süzgeç, yani yıldız kendi çevresinde döndürülür. Bu sırada tüm
sistemin de döndüğü görülür. Bunun nedeninin sapla temsil edilen yıldızın
çekim gücü olduğu ifade edilir. Daha sonra top iki ucundan tutularak bu
sistem kendi çevresinde döndürülür. Bu gezegenlerin aynı zamanda kendi
137
çevresinde döndüğünü ve telle ifade edilen çekim güçlerinden dolayı
uyduların da onların çevresinde döndüğünü gösterecektir. Son olarak misket,
yani uydu kendi çevresinde döndürülerek uyduların aynı zamanda kendi
ekseni çevresinde döndükleri kanıtlanmış olur. Aynı zamanda çalışmayla
belli bir anda gezegen ve uydunun bir tarafında gece, bir tarafında gündüz
yaşandığı ve gece-gündüzün birbirini takip ettiği de gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Işıklandırılmış samanyolu galaksisi maketi, ışıklandırılmış Güneş
sistemi maketi ve anlatımını yaptığımız düzenek etkileşimli kullanılmalıdır.
Öncelikle samanyolu galaksisi maketinin sunumu yapılıp değerlendirme ve
sorular kısmı cevaplandırılmalı, daha sonra makette görülen Güneş
sistemlerinden kendi Güneş sistemimizi açıklayan düzeneğe geçilip aynı
sunum ve değerlendirme sorular bölümü gerçekleştirilip son olarak da tek
bir gezegen ve uydusuyla ilgili çalışmaya geçilmelidir. Yani genelden özele
(tümelden tikele) doğu gidilmelidir.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine gezegen ve uyduları hareket
ettiren ana etmeni sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden yıldız, gezegen ve uyduyu
düzenek üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden gece-gündüzlerin birbirini
takip etmesini sağlayan etkeni söylemelerini isteyebilirler.
138
Termik Bir Alçak Basınç Alanındaki Yükselici
Hava Hareketlerini Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Elektrikli bir ızgara
– 2x0,5 cm kağıt havlu parçası
Düzeneğin Kullanımı
Izgara çalıştırılıp teller iyice kızınca tel ızgara yüzeyiyle kağıt
arasında 5-6 cm olacak şekilde ızgara kenarından yüzeyine doğru çapraz
tutulur ve kağıdın havalanıp yüzeye paralel bir hal aldığı gözlenir. Daha
sonra yüzeyden çekilir ve kağıdın tekrar düşey durumunu aldığı görülür.
Böylece termik alçak basınç alanlarında havanın yükselici özellikte
çevresindeki daha serin alandaysa alçalıcı özellikte olduğu kanıtlanmış olur.
Kullanım sırasında Dünya ve Türkiye haritaları üzerinde ilgili basınç
alanları gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Hem rüzgarın soğuk termik yüksek basınç alanlarından, sıcak
termik alçak basınç alanlarına doğru estiğini gösteren hem de bu düzenek
elektrikli ve yüksek sıcaklık ortamındaki kullanım koşulları nedeniyle
öğretmen tarafından hazırlık ve uygulaması gerçekleştirilmesi gereken
çalışmalardır. Kullanımda öncelikle bu düzenekteki deneyler yapılıp
yükselici ve alçalıcı hava hareketleri gösterilmeli, daha sonraysa bunun
sonucu olan rüzgarın esme yönü sunumu yapılmalıdır. Her sunum sonunda
değerlendirme ve sorulara yer verilmelidir. Yani bu düzenekle rüzgarın esme
yönünü gösteren düzenek etkileşimli kullanılmalıdır.
139
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine önbilgilerinden de yararlanarak
yüksek ve alçak basınçların temel özelliklerini sorabilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden harita üzerinde başlıca sürekli
basınç alanlarını gösterip bunları oluşturan etmenlerle ortaya çıkardığı
sonuçları sorabilir (öğretmen sınıftan bununla ilgili bir rapor hazırlamasını
da isteyebilir).
140
Hortumların Oluşumu
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– 45x35 cm boyutlarında boş bir mukavva kutu
– 12 cm’lik iplik
– Fön makinası
– 0,5 cm çaplı, 10 cm boyutlarında ince plastikten boru
– 1 parça kağıt mendil
– Çok az koli bandı
– Leblebi tanesi
– Makas
Düzeneğin Yapılışı
Leblebi tanesi ipliğin ucuna koli bandıyla tutturulur. Daha sonra
ipliğin diğer ucu boru uçlarından birine kağıt mendil parçasıyla sıkıştırılır.
Çubuk kutunun üst yüzeyinden (35 cm boyutlu) 4-5 cm aşağıya makasla
açılan bir yuvaya yerleştirilir ve yapım aşaması tamamlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Fön makinası leblebi tanesinin 2-3 cm altında ve taneden 15-20 cm
uzakta ve ona 35o’lik bir açıyla tutulur. Ucunda leblebi tanesi olan ipliğin
dönmeye başladığı görülür. Deneyde kutu, ağır ve hareketsiz soğuk hava
kütlesini; fön makinesinin yarattığı akımsa bu engel üzerinde hızla dönerek
yükselen sıcak hava kütlesini temsil etmektedir. İplik ve ucundaki taneyse
dönme hareketinin görülmesini sağlamaktadır. Kullanım sırasında harita
üzerinde yıkıcı rüzgarların etkili olduğu kuşak ve yerler mutlaka
gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Deney, 2 öğrenci tarafından gerçekleştirilmelidir. Biri, kutunun
devrilmesini önleyip ders sunumunu yaparken diğeri de fön makinesinden
gelen akımı doğru şekilde yönlendirmelidir.
141
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden düzenek üzerindeki parça ve
olayların temsil ettiği unsurları söylemesini isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden hortum ve diğer yıkıcı
rüzgarların adlarını saymalarını isteyebilir.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden harita üzerinde bu rüzgarların
etkili olduğu yerleri göstermelerini isteyebilir.
– Öğretmen öğrencilerden bu rüzgarların yıkıcı etkilerinin
sonuçlarıyla ilgili bir ödev hazırlamalarını isteyebilir.
142
Denizlerdeki Yüzey ve Dip Akıntılarının Oluşumu
Deney Düzenekleri
Gerekli Malzemeler ve Düzeneklerin Yapılışı
– 2 küçük pet şişe
– 2 avuç tuz
– 2 bölmesi arasındaki kısım ocakta kızdırılmış bıçakla tabana
kadar 5 mm genişlikte yarılmış plastik 20 cm çap ve 5-6 cm yüksekliğinde
plastik kahvaltı tabağı
– Yarım sürahi su
– 4 litrelik ve ağız kısmı kesilmiş bir pet şişe
Düzeneklerin Kullanımı
4 litrelik pet şişe ağız kısmında 5 cm boşluk kalacak şekilde suyla
doldurulur. Küçük pet şişeler 2 cm boşluk kalacak şekilde suyla doldurulur.
Suyla dolu küçük şişelerden birine 2 avuç tuz katılarak suda erimesi sağlanır.
Daha sonra tatlı suya sahip şişe ters çevrilip 4 litrelik şişedeki suya
tabanı 3 cm yukarıda kalacak şekilde batırıldığında bir hareket, yani su
geçişi olmadığı gözlenecektir. Oysa tuzlu suya sahip şişe, aynı şekilde
batırıldığında yoğun şekilde tuzlu suların şişe dibinden büyük şişedeki tatlı
suya doğru aktığı gözlemlenecektir. Bu durum, hareketi tuzluluk farkının
yarattığını ve hareketin dipten meydana geldiğini göstermiş olacaktır.
Deneyde küçük şişe Akdeniz’i, büyük şişe ise Karadeniz’i temsil edecektir.
Deneyin ikinci aşamasındaysa birbirine oluşturduğumuz yarmayla
bağlı bölmelerden oluşan tabak 1/3’i oranında suyla doldurulur. Daha sonra
bölmelerden birine sürahi ile hızla su döküldüğünde yükselen suların yarığı
izleyerek yüzeyden diğer bölmeye aktığı gözlenir. Deney yağış, akarsu
sayısı fazlalığı ya da buharlaşma azlığı nedeniyle su miktarı fazla yani
seviyesi yüksek denizlerden, seviyesi daha düşük denizlere doğru meydana
gelen akıntıların yüzey boyunca oluştuğunu kanıtlamış olacaktır.
Uygulamada sürahiyle döktüğümüz su, akarsu ve yağışlarla gelen suyu,
sürahiyle su döktüğümüz bölme Karadeniz’i, yarma boğazları diğer
bölmeyse Akdeniz’i temsil etmektedir. Deneyler sırasında Türkiye haritası
üzerinde denizler ve akıntıların yönü mutlaka gösterilmelidir.
143
Yapılabilecek Etkinlikler
En az 2 öğrenci 2 düzeneğin yapım ve sunumunu paylaşmalı ve
sunum sırasında özellikle Türkiye haritaları kullanılıp denizler arasındaki
akıntı tür ve yönleri gösterilmelidir. Slaytlar üzerinden değerlendirmenin
pek de anlamlı olmayacağı kanaatindeyiz.
Düzenekler Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden dip akıntıları ve yüzey
akıntılarıyla ilgili deneylerde hangi unsurun hangi denizi temsil ettiğini
düzenekler üzerinde göstermelerini isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler Türkiye haritası üzerinde birbirinden hangi
akıntının hangi denizimizden hangilerine doğru meydana geldiğini
göstermelerini ve yönlerini açıklamalarını isteyebilirler.
– Öğretmen/öğrenciler birbirinden önbilgilerinden de yararlanarak
denizlerimiz arasında seviye ve tuzluluk (yoğunluk) farkını ortaya çıkaran
nedenleri açıklamalarını isteyebilirler.
144
Yeraltı Suları ve Kaynakların Oluşumu
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Küçük bir pet şişe
– 1 adet hamur silgi
– Pet şişeyi dolduracak kadar iri taneli kum
– Plastik pipet
– Silikon
– Makas
– Pet şişe kadar su
Düzeneğin Yapılışı
Pet şişenin altı makasla kesilir. Daha sonra kapak açılarak hamur
silgi delik, çatlak kalmayacak biçimde şişenin ağız kısmını öretecek şekilde
yayılarak, ağız kısmı kil orijinli hamur silgiyle kaplanır. Pipet, hamur silgi
tabakasının hemen üzerinde yer alan bir delik açılarak şişe içine sokulur.
Delik çevresi silikonlanır. Şişenin kapağı kapatılıp içine kum konulur (kum
tabakayla şişenin bitiş çizgisi arasında 1 cm kadar mesafe bırakılmalıdır) ve
yapım aşaması tamamlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Su kum tabakaya taşmayacak hız ve zamanda dökülür ve suyun
pipetten çıktığı görülür. Daha sonra alt kapak açılır ve buradan bir sızıntı
olmadığı öğrencilere gösterilir. Kum kütle deneyde geçirimli, kil orjinli
hamur silgi geçirimsiz tabakayı pipetse kaynak noktasını temsil edecektir.
Su dökülmesiyse yağış ve kar erimelerine karşılık gelmektedir. Deneyle
yeraltı sularının oluşumu için gerekli iklim koşulları ve tabaka dizilişi gibi
etkenler öğrenciye gösterilmiş olacaktır.
Yapılabilecek Etkinlikler
Düzenek yeraltı suları ve kaynakları maketiyle etkileşimli olarak
kullanılmalıdır. Yeraltı sularının oluşumuyla ilgili temel unsurlar
açıklandıktan sonra deney uygulanmalı. Daha sonra da maket üzerinde
türler tanıtılmalıdır. Deneyin önce yapılması makette açıklamalar yapılırken
kullanılacak geçirimli, geçirimsiz tabaka terimlerini ve bunların makette
145
görülen dizilişlerini daha anlamlı kılacaktır. Uygulama sırasında maket ve
deney grubu olarak 2 öğrenci grubu görev almalıdır.
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
– Maket kısmındaki değerlendirme ve sorular esas olmak üzere
deneyde görülen geçirimsiz tabakanın kil, geçirimli tabakanın ise diğer bir
tortul taştan oluştuğuna dikkat çekilip soru olarak yöneltilebilir.
146
Akarsuların Eğilimli Yerlerde Hız ve Güç Artışından Dolayı
Aşındırma ve Taşıma, Eğimi Az Olan Yerlerde ise Hız ve Güç
Azalmasından Dolayı Biriktirme Yaptığını Gösteren
Deney Düzeneği
Gerekli Malzemeler
– Düz tabanlı geniş bir kap
– 1,5 litrelik pet şişenin uzun kenarı boyunca kesilmiş yarısı
– Çay bardağının 1/3’i kadar kum
– Bir büyük su bardağı su
– 10-12 cm yüksekliğinde 1-1,5 cm genişlikte taş kütle
– Makas
Düzeneğin Yapılışı
Taş yüzey, kabın kenarına konup pet şişenin alt tarafı kesilerek oluk
özelliği kazanmış şişe, taş üzerine eğimli olarak yerleştirilir. Şişenin üst
bölümüne kum yerleştirilerek yapım tamamlanır.
Düzeneğin Kullanımı
Yukarıdan itibaren su döküldüğünde kumların tamamına yakının
düz alanda biriktiği gözlenir. Eğimli alanda hızla hareket eden suların düz
tabandaysa iyice yavaşladığı görülecektir. Eğimli yüzey akarsu vadisinin
yukarı çığırını düz alansa eğimi az aşağı çığırı temsil etmektedir. Düzenek
akarsu çığırları, baraj ve hidroelektrik santral maketiyle etkileşimli
kullanılmalıdır. Öncelikle düzenekle akarsuyun hareket ve şekillendirme
mekanizması gösterilmeli, daha sonraysa maket üzerinde çığırlarda oluşan
şekillerle baraj ve hidroelektrik potansiyel durumu gösterilmelidir.
Yapılabilecek Etkinlikler
Bir öğrenci grubu düzenek üzerinde deneyleri gerçekleştirirken,
diğer bir grup da maket üzerinde oluşan şekilleri gösterip açıklamalı ve
ikinci gruptan bir öğrenci Türkiye haritası üzerinde anlatılan özelliklere
örnek noktaları gösterip açıklamalıdır. Özellikle düzenekle ilgili deneyler
yapılırken slayt üzerinden değerlendirme yapılmamalıdır.
147
Düzenek Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve
Sorular
İlgili makette yapılması öngörülen değerlendirme ve sorular bu
çalışma için de geçerlidir.
148
Bitki Örtüsünün Enleme ve
Yükseltiye Bağlı Değişimini
Gösteren Maket
Gerekli Malzemeler
– 30x35 cm mukavva
– Koli bandı
– Mavi elişi kağıdı (28x4 cm boyutlarında)
– Tel zımba
– 3-4 adet geniş, 3-4 adet iğne ve 2 adet yayvan yaprak
– 25x4 cm boyutlarında ot formu (enleme bağlı dağılışta tundraları,
yükseltiye bağlı dağılışta alpin çayırları gösterir)
– Mavi tükenmez kalem
– Mavi ve siyah ispirtolu kalem
– 30x35 cm beyaz çizgisiz kağıt
Maketin Yapılışı ve Kullanımı
Beyaz kağıt, mukavvaya tel zımbayla sabitlenir. Daha sonra mavi
elişi kağıdı mukavvanın 30 cm’lik kenarlarından birine yine tel zımbayla
sabitlenir. Koli bandından alınan her iki tarafı da yapışkan olacak şekilde
katlanmış 25 cm’lik parça 35 cm’lik kenar boyunca yapıştırılır. (yapıştırma
sırasında mavi elişi kağıdından yüzeyin koli bandından yüzeyin sağında
kalmasına dikkat edilir) Koli bandından yüzeyin bittiği yerin hemen soluna
ot formlu yüzey tel zımbayla düşey olarak sabitlenir. İşlemler sırasında koli
bandından yüzeyle ve ot formlu yüzeyle mukavvanın alt taban çizgisi
arasında 3 cm genişliğinde bir boşluk bırakılır ve bu alan mavi ispirtolu
kalemle boyanıp siyah ispirtolu kalemle üzerine “Deniz” yazılır. Mavi
tükenmez kalemle elişi kağıdından yüzey üzerine de “Deniz” yazılır. Koli
bantlı yüzey sağdan sola doğu siyah ispirtolu kalemle ve kesik çizgiler
kullanılarak üç bölüme ayrılır ve sağdan sola doğru bölümlere; ilk bölüme
yayvan ve geniş yapraklar, ikinci bölüme geniş yapraklar, üçüncü bölüme
iğne yapraklar gelecek şekilde yapraklar yapıştırılırlar. Bölümlerin üstüne
sola doğru “Tropikal”, “Orta ve soğuk kuşak” ifadeleri siyah ispirtolu
kalemle yazılır. En solda kalan beyaz alan üzerine yanal olarak tükenmez
kalemle “Buzullar” yazılır. Daha sonra mavi elişi yüzey alta gelecek şekilde
mukavva çevrilir. Tropikal kuşak sınır çizgisinden itibaren tükenmez
149
kalemle çizilen kesik çizginin ucuna “1000m”, orta kuşak sınırından itibaren
çizilen kesik çizgi ucuna “2000m”, ot formunun alt ucuna “3000m”, üst
ucuna “4500m” yazılarak yapım tamamlanır. Maketle enlem ve yükseltiye
bağlı olarak bitki örtüsündeki değişim gösterilmiş olur.
Yapılabilecek Etkinlikler
Dünyanın şekli ve sonuçları yani, enlem faktörü ve sonuçları
incelenirken kullanılabilecek çalışma bir öğrenci tarafından rahatlıkla
yapılıp sunulabilir. Slaytlar üzerinden de değerlendirmeler
gerçekleştirilebilir.
Maket Üzerinde Gerçekleştirilebilecek Değerlendirme ve Sorular
– Öğretmen/öğrenciler birbirine bitki örtüsündeki değişimi ortaya
çıkaran nedenleri sorabilirler.
150
Maketler ve Düzeneklerin Saklanması, Korunması, Coğrafya
Öğretmenleri ile Diğer Zümrelerin Çalışmalarında Kullanımıyla İlgili
Öneriler
Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrenciler; maket ve düzeneklerin
malzeme temini, yapım, kullanım, ilgili etkinlikler, bunlarla ilgili
değerlendirme ve soruların açıklamalarını tamamlamış bulunuyoruz. Bu
bölümde sizlere çalışmaların uzun yıllar ve öğretmenler tarafından verimli
kullanılabilmeleri için bir takım öneriler sunacağız. Aşağıda kendi
deneyimlerimizden yola çıkarak yaptığımız önerilerimiz yer alacaktır.
– Çalışmaları sığabileceği kadar büyük bir koli içerisinde
saklayınız ve koliyi çepeçevre marketlerde kolayca bulabileceğiniz çöp
poşeti ya da poşetleriyle sarınız. Bu tedbir tozlanma ve tahribatı önleyecektir.
– Çalışmaları rutubetsiz bir ortamda saklayınız.
– Bu teknikle Coğrafya dersi uygulama boyutu kazandığına göre
eğitim kurumunuzun şartları doğrultusunda idarenizden bir Coğrafya
uygulama odası (Coğrafya laboratuvarı) talep ediniz.
– Eğer bir odada çalışmaların saklanma ve uygulaması söz konusu
olmuşsa haşerelerin uzak tutulması için odada birkaç elektrikli haşere
kovucu bulundurunuz.
– Değerli meslektaşlarım, eğer çalışmayı sınıfa götürmüşseniz ve
bu laboratuvarınızın demirbaşlarından biri ise, uzun yıllar kullanmak
istiyorsanız bunu teneffüste sınıfta bırakıp gitmeyiniz. Mümkünse
uygulamayı bir ders saatiyle sınırlı tutunuz.
– Değerli meslektaşım, çalışmayı öğrenciler gerçekleştirecekse iş
bölümünü ve bu bölümlemede her öğrencinin kendisine düşen payın iyice
anlaşıldığına emin olduktan sonra çalışmayı başlatınız.
– İyi hazırlanmış, verimli sunumlarınızı ya da öğrenci gruplarının
sunumlarını video sistemlerle (telefon vb.) kaydedip daha sonra da
kullanabilirsiniz.
– Çalışmaların saklanacağı dolap vb. eşyaların temizlenmesi için
çalışmaların çıkarılıp dolaplara tekrar koyulması sırasında temizlik
çalışanlarının yanında bulununuz. Çünkü çalışanlar yeterince hassas
olmayabilirler. Aynı şey boya badana faaliyetleri için de geçerlidir.
– Çalışmalar performans ödevi ve dönem ödevi çalışmaları için
son derece elverişlidir.
151
– Çalışmalarla ilgili yeni fikir, öneri ve değerlendirmelerinizi
elektronik ortamda en başta da çalışma arkadaşlarınız, bendeniz ve ülke
genelindeki öğretmenlerle paylaşabilirsiniz.
– Bir laboratuvar söz konusu olabilmişse ya da çalışmalar sınıflara
götürülerek kullanılıyorsa Coğrafya öğretmenleri bir uygulama listesi
oluşturarak karışıklıkları önlemelidirler.
– Coğrafya öğretmenleri en önemlisi de bu çalışmayla ilgili
öğrencilerin duygu ve düşüncelerini elektronik ortam başta olmak üzere ben
de dahil, meslektaşlarıyla paylaşmalıdırlar.
– Sevgili öğrencilerimiz de doğrudan yine aynı araçları kullanarak
yorumları, duygu ve düşüncelerini, dile getirmelidirler. Çünkü çalışmamız
öğretmen değil görüldüğü üzere öğrenci merkezli bir çalışmadır.
– Değerli meslektaşlarım, sevgili öğrencilerim; bütün bunlarla
ilgili bana ulaşabileceğiniz e-mail adresim:
catikkaslarreha@hotmail.com’dur. Ayrıca Facebook sayfama da
ulaşabilirsiniz.
– Çalışmalarımız ilköğretim Sosyal Bilgiler ve Fen-teknoloji
derslerinde de kullanılabilir.
– Lise Biyoloji derslerinde ise besin zinciri maketiyle, iklim bitki,
hayvan toplulukları ilişkisi, basınç merkezleri, sürekli rüzgarlar maketi
kullanılabilir.
– İstemeleri halinde Fizik ve Fen-Teknoloji öğretmeni
arkadaşlarımız da Dünyamızdaki rüzgarların sapma yönleri, yani merkezkaç
kuvvetiyle ilgili düzeneğimizi, hidroelektrik üretimiyle ilgili düzeneğimizi,
Dünya’nın neden eğik olduğuyla ilgili düzeneğimizi, hava akımının soğuk
yüksek basınç alanından, sıcak alçak basınç alanına doğru meydana
geldiğini gösteren düzeneğimizi, deprem dalgalarının (sismik dalgaların)
meydana gelmesiyle ilgili düzeneğimizi, yerin iç yapısını belirlemede
deprem dalgalarından yararlanıldığını gösteren düzeneğimizi, Dünya’nın
geoid şekli maketimizi, buharlaşma ve yağış oluşumu (yoğunlaşma)
düzeneklerimiz, volkanizma ile kaplıca sularının oluşumu düzeneğimizi,
Güneş sistemi ve samanyolu galaksisi, gökcisimleri maketlerimizi,
atmosferin mavi renginin oluşumu düzeneğimizi, atmosferin sıcaklığı
koruyucu (sera etkisi) düzeneğimizi kullanabilirler.
Bu çalışmaların hepinizin başarısına katkı sağlamasını bir kez daha
gönülden diliyorum.
152
-KaynakçaÇöğendezoğlu,
K. (1970) Yeni Fen ve Tabiat Bilgisi M.E.B.
Yayınları ANKARA
Sür, Ö. (1975) Volkanoloji. A.Ü. D.T.C.F. Yayınları ANKARA
Sür, Ö. (1980) Strüktüral Jeomorfoloji. A.Ü. D.T.C.F. Yayınları
ANKARA
Ketin, İ. (1982) Genel Jeoloji. İ.T.Ü. Yayınları İSTANBUL
Ener, C. (1982) Denel Fizik. İ.Ü. Fen Fakültesi Yayınları
İSTANBUL
İzbırak, R. (1984) Türkiye I. M.E.B. Yayınları İSTANBUL
Tunçdilek, N. (1987) Doğal Bölgeler. İ.Ü. Deniz Bilimleri ve
Coğrafya Ens. Yayınları İSTANBUL
Tunçdilek, N./Kurter, A. (1987) Jeomorfolojinin Ana Çizgileri İ.
Ü. Ed. Fak. Yay. İSTANBUL
Tümertekin, E. (1990) Çağdaş Coğrafi Düşüncenin Oluşumu İ. Ü.
Ed. Fak. Yay. İSTANBUL
İzbırak, R. (1991) Yer Bilimi Bilgileri. M.E.B. Yayınları
İSTANBUL
İzbırak, R. (1992) Coğrafya Terimleri Sözlüğü. M.E.B. Yayınları
İSTANBUL
Erol, E. (1993) Genel Klimatoloji. Gazi Büro Kitabevi ANKARA
Hoşgören, Y. (1997) Jeomorfolojinin Ana Çizgileri. Rebel
Yayıncılık İSTANBUL
153
Erden, M./Akman, Y. (2009) Eğitim Psikolojisi. Arkadaş
Yayınevi ANKARA
Baytekin, Ç. (2011) Öğrenme ve Öğretme Teknolojileri ve
Materyal Geliştirme. Anı Yayıncılık ANKARA
Yalın, H. İ. (2014) Materyal Geliştirme. Nobel Yayıncılık
ANKARA
Kıran, H. (Editör) (2014) Etkili Sınıf Yönetimi. Anı yayıncılık
ANKARA
Hayır, Kanat, M. (2014) Öğretim Teknolojileri ve Materyal
Geliştirme Ders Notları. Y.T.Ü. Eğitim Fakültesi İSTANBUL
Aydın, H. (2014) Öğretim İlke ve yöntemleri Ders Notları Y.T.Ü.
Eğitim Fakültesi. İSTANBUL
TÜBİTAK (1985) On Yedi ve On Sekizinci Ciltler. TÜBİTAK
Yayınları ANKARA
MIT Video (2014) The Coriolis Effect.
video.mit.edu/watch/thecorioliseffect-4407
Kitap Slaytları
